O'zbekiston respublikasi prezidenti huzuridagi davlat va jamiyat qurilishi akademiyasi

Agarchandi, yarog ‘и hiylai tadbirimiz yo 'qtur,
Vale, о 'zbek erurmiz, ко ‘ngluma ming turlik orim bor.
- deydi iftixor bilan.
Shoir dastlabki paytlar, istilochilar Toshkent va Jizzaxni bosib 
olgan kezlarda ularga qarshi qo‘shin tortgan amir Muzaffarga katta 
umid b og iaydi. Lekin, amir qo‘shinlarining ketma-ket m agiubiyati, 
ayniqsa Kattaqo‘rg‘on fathidan keyin yuz bergan tahqirli sulh voqeasi 
Xayoliyning amirga b o ig a n ishonchini chippakka chiqaradi. Amir 
Muzaffar katta tovon evaziga hudud va nufusning bir qismidan 
ayrilib, toju taxtni saqlab qoladi. Oriyatli vatanparvarlar shu boisdan 
taslimchi amir emas, uning shijoatli o ‘g ‘li Abdumalik to i a atrofida 
jipslashdilar. Kitob va Shahrisabz beklari Abdumalik to ia n i q o ilab - 
quwatlaydilar. Shoir Xayoliy ozodlik va erk kurashchilarining o ‘sha 
paytdagi kayfiyatini shunday tasvir etadi:
Umi dim bor, s hoy ad xuruji ко fir у о ‘qolg'ay deb.
To ‘ramni jabhasig 'a ikki davlat tavomon kelmish.
Muborak maqdami Qarshig'a yetti, bo ‘Idi jannatdek,
Xudo lutfayladi, bizlarga go ‘vo Xumo kelmish.
Xudoyo, kofir e/atni poymoli To ‘rajon qilg'il,
Sabab nedur, bu Dizax mulkiga ul badnamo kelmish1.
Shoir Xayoliy Abdumalik to ia n m g Qarshiga kelishini «Ming 
ikki yuzu sakson uchga toji Xisravon kelmish», degan satrda 
k o isatad i. Bu milodiy 1866 yilga to ‘g ‘ri keladi. Dushman g ‘alaba- 
sidan umidsizlikka tushmagan shoir, «D oLstlar, ayb etmangiz, kofir 
ahli g ‘olib o id i deb, inshoolloh, nusrati haq b o i g ‘ay islom ustina», 
deydi qat’iyat bilan. Bosqinchilar to ‘kkan qonlar sovumay turib 
yozilgan bu satrlaming ahamiyati beqiyosdir.
Ijod ahli orasida bevosita bosqinchilarga qarshi kurashda ish­
tirok etgan va qalam tebratganlaming yana biri mullo Xolbek ibn 
Muso Andijoniydir. U amiri lashkar Alimqul boshchiligida bosqin­
chilarga qarshi olib borilgan janglarda qatnashadi va bosqinchilar 
Q o‘qonni o ‘z tasarrufiga olgach, 10 yilga badarg'a etiladi. Mullo 
Xolbek yozadi;
Eshit, ey jam ‘iyati ahli rasolar,
Faqiru boy, miskin, porsolar,
Asirman Rusiya kuffor elinda,
Ovoxtada, uy miskini, sallot qo ‘Unda.
1 
Olim Ravshartov.
K o ‘nglim a m ing turlik orim bor. «Y ozuvchi», 1997 yil 5 
noyabr.
223
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Bu tashvishlar ilon yilning qishinda,
Sana ming ikki yuz to 'qson' beshinda.
B a d a rg a ayladi islom yerimdin,
Bo ‘lub hokim biza Rusiya bedin...
Rusiya vurtig 'a о 'n y il suhhi shorn,
Qo 'yg 'on erdi mahkum etib but shohi urns,
Muddati о 'n y il tamom bekami kust,
Istiqomat ayladim g ‘urbat bilan,
Oo ‘shulub Ma ’m urgar bul ig'vo qilan.
Deb badarg 'a ayladi, buldur sabab,
G 'urbat ichra bo 'Idi daftar qancha ко Ъ.
Binobarin, Mullo Xolbekning «Alimqul jangnomasi» deb atal- 
gan dostoni va o 'z ahvolidan bayon etuvchi bu asar O 'zR FA 
Sharqshunoslik instituti jam g'arm asida 8816 raqami ostida saq- 
lanayotir. «Alimqul jangnomasi» tarixiy jangnoma asardir. Dostonda 
amiri lashkar Alimqulning harbiy iste’dodi jang voqealari orqali 
ochib beriladi.
M ustamlakachilaming o'lkada zo'ravonlikka, talonchilikka, 
milliy kamsitishga, mahalliy aholini xo'rlashga asoslangan siyosati 
bois, noroziliklar. ozodlik, or-nomus uchun bo'lgan intilishlar. ku- 
rashlar 
ham kuchaya bordi. Xususan, Dukchi eshonning podshoh- 
likni tahlikaga solgan milliy-ozodlik harakati istibdod va zulmga 
qarshi qaratilgan edi.
Shu bois, o'zlarini kiborlar, madaniyatli kishilar deb faraz qil­
gan podshoh Rossivasining Turkiston general-gubematorligi Muham­
mad Ali eshon va uning isyonini shafqatsizlik bilan bostiribgina 
qolmay, O 'rta Osiyo xalqlarini m a’naviy yakson etishga ham harakat 
qildi.
Avvalo, ahli qalamga, matbuotga Dukchi Eshon shaxsini tah- 
qirlovchi, isyonini la’natlovchi asarlar yaratish buyurildi. Oqibatda, 
Sankt-Peterburgni dahshatga solgan isyon va uning yo'lboshchisi, 
milliy-ozodlik yalovini ko'targan, istiqlol uchun hayot-momot jan- 
giga kirgan Muhammad Alini masxara etuvchi talay she'rlar, 
manzumalar yaratildi.
Mahalliy boshqaruv vakillarining, zobitlaming zulmi muttasil 
tarzda amalga oshirila borganligiga qaramay, avval boshdanoq 
xalqning dardu hasratini, qora kunlarini ifoda etgan shoirlar bunday 
ta ’sirga tushmadilar. Aksincha, o'm atilgan qattiq nazorat-senzurani
1 1872 yil.
2M a 'm u r M crgan, q o ‘z g ‘olon b o sh lig 'i.
224
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

chalg‘itish, qanday qilib bo'lsa-da, bosqinchilaming kirdikorini, mud- 
hish jinoyatlarini elu xalqqa she’riy satrlarda oshkor etish yo‘lidan 
bordilar.
1911 yilda Toshkentda G ‘ulom Hasan Oriijonov matbaasida 
«Sadu yak bandi Mushfiqiy» degan kitob nashr etiladi. XVI asr 
voqealari bilan boshlanuvchi bu asar mundarijasidan Rusiya istilosiga 
bo'lgan munosabatni aks ettiruvchi she’rlar ham o ‘rin olgan. 
Matbaachilar senzurani chalg‘itib, vatanparvarlik ruhidagi asar- 
larni ham chop etishga muyassar boiadilar. Masalan, kitobda 
Muhammad Amin Ho‘qondiy va Hofiz R o‘ziboy Mashrab man- 
zumalari beriladiki, ularda istilochilaming mudhish qiyofasi tosh 
etiladi. Jumladan: