O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta ta’lim vazirligi buxoro Davlat Universiteti Tabiiy fanlar fakulteti Ekologiya ta’lim yo‘nalishi Hotamova Sarvinoz Sunnatovna Mavzu: “Iqlim o’garishi”

1.1. IQLIMGA GEOGRAFIK KENGLIKLARNING TA’SIRI. 

Iqlim  elementlarining  tarqalish  zonalligi  geografik  kengliklarga  bog’liqdir. 

Quyosh  radiatsiyasining  geografik  kengliklarga  bog’liq  holda  atmosferaning 

yuqori  chegaralariga  kirib  kelishi,  quyoshning  kun  yarmidagi  balandligi  va 

nurlanishning  davomiyligi  belgilab  beradi.  Radiatsiyaning  yutilishi  murakkab 

jarayon  bo’lib,  u  o’z  navbatida  havoning  o’zgarib  turishiga,  ya’ni  yer  yuza 

qismining albedosi va havoning tiniqligi darajasiga bog’liq. Zonallik havo harorati 

taqsimlanishi  asoslangan  holda,  unda  nafaqat  radiatsiyasini  yutilishiga,  balki 

tsirkulyatsion  sharoitlarga  ham  bog’liq.  Harorat  taqsimotining  zonalligi  boshqa 

metereologik  iqlim  ko’rsatkichlarini  ham  zonallashuviga  olib  keladi.  Havo 

---

12 

 

haroratining  yillik  amplitudasi  o’lchami  geografik  kenglikka  bog’liq.  Quyi 

kengliklarda  darajaning yillik amlitudasi yuqori kengliklarga nisbatan kamroqdir. 

Yer  yuziga  iqlimning  boshqa  omillari  ta’siri  kamayganda  balandlikka  bog’liq 

holda metereologik ko’rsatgichlarning ta’siri sezilib boradi. 

Balandlikka  ko’tarilganimiz  sari  atmosfera  bosimi  tushadi,  quyosh 

radiatsiyasi  va  nurlanish  samarasi  ortadi,  harorat,  solishtirma  namlik  kamayadi. 

Shamol  muayyan  darajada  tezlashadi  va  yo’nalishi  bo’yicha  o’zgaradi.  Bunday 

o’zgarishlar  erkin  atmosferada  joyning  tekislik  sohasida,  shuningdek,  katta  va 

kichik ta’sirlar (yer yuza bilan bog’liq) tog’larda ham yuz beradi. Tog’larda bulut 

va  yog’ingarchiliklar  ko’proq  yuqoriligi  kuzatiladi.  Yog’ingarchiliklar,  qoidaga 

binoan,  avvalam  bor  Rel’ef  va  iqlimiy  mintaqalar  balandliklarda  kuchli  qayd 

etiladi, lekin, balandligi ortgan sari kamayadi. Natijada tog’larda balandlik iqlim 

poyaslari  vujudga  keladi.  Iqlim  sharoiti  joy  balandlikga  bog’liq  ravishda 

farqlanadi.  Bunda  gorizontal  yo’nalishdagi  kenglikdagi  o’zgarishdan  ko’ra 

balandlikdagi  o’zgarish  birmuncha  ko’proqdir.  Iqlim  poyaslari  tog’larda 

meteorologik  ko’rsatkichlarning  o’zgarishi  barcha  iqlim  sharoitlari  majmuining 

tez  o’zgarishiga  olib  keladi.  Bir  iqlim  poyasi  boshqa  iqlim  poyasi  bilan 

almashinishi  o’simliklar  dunyosida  aks  etadi.  Yuqori  iqlim  zonalarining 

almashinuvi kengliklar yo’nalishidagi iqlim zonalari almashinuvini eslatadi. Farqi 

shundaki,  iqlim  o’zgarishi  gorizontal  yo’nalishda  minglab  kilometrda  aks  etsa, 

tog’larda hech qancha bo’lmagan masofada yaqqol ko’rinishi mumkin. 

 

---

13