O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus termiz davlat universiteti boshlang‘ich talim kafedrasi Ro‘yxatga olindi «Tastiqlayman»

4.Термалар хам шеъриият қоидасига амал қилади. Ушбу терма 48 мисрадан иборат бўлиб, уни ҳам мазмунига кўра шартли равишда икки қисмга ажратиш мумкин. Биринчи қисм 14 мисрадан иборат бўлиб, асосан устозга мурожаатдан иборат. Бу мурожаат «Нима айтайин» қабилада бўлиб, унда устозга чуқур ҳурмат ўз ифодасини топгандир. Шу билан бирга бу қисмда шогирд ўзининг анча етилиб қолганини ҳам устозга маълум қилади. У энди, «Сўз гавҳарин гулдаста» қилиб тута оладиган, сўзлари «тайин» бўлгани учун, ижрода адашмайди. Сўнгра шогирд, ўйлаб-ўйлаб, дўмбира мақтовига бир қисқароқ терма айтиш хулосасига келади.
Қизиғи шундаки, ана шу қисмда шогирд ўз маҳоратини кўрсатиб, қизиқарли равишда 14 мисрада фақат икки хил қофия қўллайди. Биринчи хил қофия дастлабки мисра охирида келган «парвозим» сўзига уйқаш сўзлардир. Бу қофия сўзлари 1-, 2-, 3-, 4-, ҳамда 7-мисраларда келган. Иккинчи хил қофия бешинчи мисрадаги «айтайин» сўзига уйқаш сўзлр бўлиб, бу қофия юқоридаги ўзгача қофияланган беш мисрадан ташқари, қолган барча мисрани қамраб олади. Қофияларнинг бу тарзда уйғун равишда кўпайиб келиши шоирнинг жўшқинлигидан, қувваи ҳофизаси кучлилигидан далолат беради, у шеърнинг мазмун изчиллигини, оҳангдорлигини, таъсирчанлигини таъминлашга хизмат қилади.
Термада ушбу биринчи қисм кириш шаклини олган бўлса, иккинчи қисм асосий қисм ҳисобланади ва унда дўмбира мақтови баҳонасида куйловчининг дунё, ҳаёт, ўзи ҳақидаги мулоҳазалари ифода этилгандир.
Шоирнинг фикрича, дунё беш кунликдир, «шойи», «парча» кийган қолади деб ўйламаслик керак, бу дунё ҳаммадан ўтади. Булбул тоза ғунчадан айрилмагани каби, ҳаётнинг қадрига етиш, муҳаббатда садоқат кўрсатиш лозим. Бу ерда назарда тутилаётган муҳаббат кенг маънода-ҳаётга, устозларга, кишиларга ҳурмат-муҳаббат маъносидадир.
Шундан кейин шоир кўпроқ ўзи ҳақида тўхталади. Чунки устоз унинг қай даражага келганини кўрмоқчи бўлади-да!
Дастлаб дўмбирага яхши ният қилиб, элдан олқиш олий юриши ният қилинади. Ўрни билан у устоз дўмбираси эканлиги, уни устоз «арчадан» ясалганлиги ҳам эслатиб ўтилади.
Кейинги ўринда шогирд ўзи таърифида жўшқин мисралар яратади. Устозга шуни айтиш ўринлики, шогирд айтса, тилидан сўз узилмайди, дўмбирани чертганда, қўли кучга тўлаверади. Кишилар яхши сўзни, яъни шеърда чечанликни англайди. Шунинг учун шогирдни тўй-суҳбатларга кўп чорлашади, яхши айтгани учун, эл халқ тонг отгунча айтасан, деб қўймайди. Бу ерда халқнинг бахши достонларига мафтун ва чанқоқлигини чиройли қочирма билан таъриф этади, яъни «Қулоқнинг қорни йўқ, сира тўймайди», дейди. Шогирд шундай бахши бўлганки, айтишда чарчамайди, фақат сахардан ўтгандан кейингина бўйни терлайди.
Шогирд ёш бахши, севги ёшига қолган, шунинг учун у куйлаганда, уй ортидан тингловчи қиз-келинлар ҳам бор, уларнинг орасида «қош қоқоб имловчи»лари ҳам бор.
Шундай қилиб, бу терма фахрга тўла, жарангдор қофияларга, сўз ўйинларига бой, мазмундор ва ўйноқи оҳангда айтилгандир.
Одатда, дўмбирага бағишланган термалар бандлари куплет (тўртлик) шаклида бўлиб, қофияланиши а+а+а+б тартибда бўлади ва ҳар тўртинчи мисрада «дўмбира» сўзи радиф шаклида такрорланиб келади. Чорша бахшининг ушбу термасидаги янгилик шундаки, унда мисраларнинг қофияланиши бошқачароқ, яъни дастлаб тўрт мисра ўзаро қофияланиб, кейин икки мисрада, яъни бешинчи ва олтинчи мисраларда «дўмбирам» радифи «мадад бўлган», «раҳмат бўлган» қофиялари билан келади. Кейин беш мисра ўзаро қофияланиш яна бошқачароқ. Улар тўққиз мисрани қамраб олган бўлиб, қофияланиши а+а+а+а+а+б+а, кейин «дўмбирам» радифи қўшилган икки мисра.
Охирги қофияланиш янада қизиқарли, унда 12 мисра жамланган, ўзаро қофияланиши а+а+а+а+а+а+а+а+а+а, сўнгра уч мисрада «иноқ бўлган», «гувоҳ бўлган», «ўйғоқ бўлган» қофиялари билан «дўмбирам» радифи келади.
Радифли мисраларнинг қофияланиши ҳам ўзига хос. Шартли равишда ажратганимизда иккинчи қисмнинг 4-, 5-, 11-, 12-, 20-, 21-мисраларида келган радифли мисралар ўзаро қофиядош, охирги ўринда келган уч мисрадаги радифли қофия улардан фарқланади.
Бу терма ўзбек шеъриятининг бармоқ тизимида, II бўғинли, бўғинлари 4+4+3 тартибида туроқлашгандир. Аммо жўшқинлик талаби билан 4+4 шаклида туроқлашган 8 бўғинли, 3+3+3 тартибида туроқлашган 9 бўғинли мисралар ҳам келади.
Чорша бахшининг бахшилар таърифида айтилган «Бахшининг» термаси ҳам жўшқин айтилганлиги, сермазмунлиги, ғоявий-бадиий жиҳатдан юксак маҳорат ила яратилганлиги билан эътиборни ўзига тез жалб этади.
Термада дастлаб бахшили элнинг ботирлиги таъкидланади. Унда, бола бошдан деганидек, бахши ҳам табиий талантга эга бўлиши, ёшлигидан тарбия топган бўлиши керак деган тезис илгари сурилади, яхши бахши ўзини ўн ёшидаёқ кўрсата олади. Шунинг учун ҳам бундай табиий талантга эга бўлган, яхши тарбия кўрган бахшилар оқар дарёга ўхшайди, уни эл олқишлаб, ёнидан ажралмайдиган бўлади, ўзи ҳам куйлаганда толмас бўлади.
Шоирнинг фикрича, бундай бахшининг сўз оқими ошиб боради, сира узилмайди, у куйлаганда тингловчиларда ўз ғам-кулфатлари унутилади, то тонггача куйласа ҳам куйловчилар давраси бузилмайди.
Сўнгра шоир терманинг учинчи бандида бахшининг булбули гўёлик маҳоратига тўхталади. Унинг хониши тошларни эритишга қадам, сўзлари селдай мавж уради, у куйлаганда, туманат одам ҳам бўлади. Шоир шу муносабат билан бир қатор окказионал сўзлар қўллайди. Булар қофияда келган «суйиллаб», «жийиллаб», «ийиллаб», «куйиллаб», каби сўзлардир:
Хонишидан тош эрийди суйиллаб,
Тумонот эл қўшиқ тинглар жийиллаб.
Достон тинглаб, кўзин ёшлар ийиллаб,
Мавжланади сўзи селдай куйиллаб,
Булбули гўёдир тили бахшининг.

Термада бахшининг ўз хизмати билан эл дардига дармон бўлиши, дўстни шод, душманни ношад этиши, тўғри сўзли эканлиги каби фазилатлари ҳам алоҳида қайд этиб ўтилади. Шунинг учун ҳам у эл шоири, элига меҳра қўйган бахшидир.

Шод айлайди элу улус, дўстини,

Нокаслардан сўз билан олар қастини.
Тўғри сўз билан шилар унинг пўстини,
Ҳазари йўқ, айтар гапнинг ростини,
Халқига меҳрли дили бахшининг.

Термада таъриф этилишича, бахшили элда хавф-хатар бўлмайди. Бахши ёшлар онгини уйғотади, дўмбирасини шундай эркин куйлатадики, гўёки қўй-қўзилар яйловда эркин жамраб юрганга ўхшайди. Яхши бахшилар ҳар қадамда терма, достон яратиб, чечанликдан элни оғзига қаратади. Унинг чечанлиги савр жаласига ўхшайди. Энг муҳими, у ёлғонни айтмайди, тўғри сўзидан қайтмайди.

Бахшиларнинг оти, тахаллуси кўп,
ғанимларга ҳар бир сўзи тўп.
Савр жаласидай ҳамиша сергап,
Икки кунда бир достони бўлмас соп.
Маъқул сўзлаб, ҳеч айтмайди ёлғон гап,
Қўшиқ билан соғлом тани бахшининг.

Бахшиларнинг эл-эртди номи ҳар хил аталади. Ҳофиз, бахши, шоир, тонг қуши, созанда, жуйриқ, юзбоши ва бошқалар шулар жумласидандир. Бундай номларни эшитиб, бахшининг ўзим ҳам фаҳрланади, кўнгли «чечак очиб» яшнайди. Бахшининг қайнаб-тошиши «баҳор келиб, қир-адирни яшнатган»га ўхшайди. Сўз бойлиги беҳисоб, «ҳар сапардан қайтганда» бир достон тайёр. У сўзга муҳтож эмас, бировнинг бисотидан изламайди. Мардлиги бор, даволиги бор.

Муҳтож бўлиб сўз изламас бировдан,
Мардона, қўрқмайди тошқиндан, сувдан.
Юз ўғирмас қору ёмғир, кировдан,
Доно сўзлаб, ғолиб синов, гаровдан,
Тоғдай бардошли бели бахшининг.

Термада бахшининг меҳнаткашлиги, ҳалол меҳнат билан яшаб, элига келтириши ҳам унинг шахсий инсоний фазилдатларидан бири сифатида кўрсатилган. Уни «халқ ишидан аямай бор кучини», «текин емас аччи билан чуччини» деб мақтайди. Шунингдек, бахши молга, давлатга ҳам ҳирс қўйган кишилардан емас, у куйларкан, халқдан мадад олади. Унинг бор бисоти, «бойлик, моли» қўшиғи, холос. Унинг «эзгу куйлари она алласи» дек хушёқим, «жонга озиқ ҳар сўзининг маъноси». Шунинг учун эл «тилида бор асал-боли бахшини» деб ҳурмат қилади, сўзидан хасталар шифо топади.

Эли-юртин хуш, чоқ қилиш тилаги,

Устозлар сўзига соқчи қулоғи.
Лоладай қизариб икки ёноғи,
Терма, достонининг йўқдир саноғи.
Поёнсиздир, тугамайди адоғи,
Чарчаб толмас, дулдул йили бахшининг.

Бахшига мавзу кўп: тоғда писталар, ёғоч соз, дўмбира ясаган усталар ва бошқалар. У халқига доимо «янги гулдасталар» тутади. Бу қўшиқларига ўзи куй басталайди. Демак, у доимо изланиш, интилишда. Шоир шу ўринда устоз бахшилардан ўрнак олишга алоҳида даъват этади:

Устоз оқинларди қўмсаганда дил,

Етти иқлим кезиб сайрагай булбул.
Кўз ўнгимда бўзлайди Мардонақул,
Созни ушлаб, куйлаб ўтди элма-эл.
Юрт-элатлар меҳмон қилиб қўлма-қўл,
Она сутдай еган номи бахшининг.

Шоир ана шу бахшиларнинг айтгани элга муносиб, «лойиқ» бўлганлигини, ҳар сўзидан халойиқ зиё олганини таъкидлайди, ана шу устозоларга муносиб бўлиш, улар меросини элга ёйиш дарди билан ёнади ва бошқаларни ҳам шунга даъват этади. Сўнгра шоир бахшиларнинг ҳам тури кўплиги, ҳақиқий бахши чин сўзлашини қайд этади. Бахшининг шахсий сифатлари ҳам унинг кўркидир.

Бахшилар пок, камтарин, сира иғвогар бўлмас,

Кўнгли қора, маккор, ичи тор бўлмас.
Фақир, ростгўй, кўнгли тоза, кир бўлмас,
Иғво, ёлғоннинг ипи чирик, узилса, уланмас,
Вақт келиб, аҳволи вой ул кишининг.

Терманинг охирида шоир ёш бахшиларга насиҳат этиб, устозлардан ўрнак олишга даъват этади.

Ўтган бобо устозлардай балқиб қол,

Зўр достончи бахши бўлиб довруқ сол.
Устозингга доғ текизма, олқиш ол,
Ўрган, излан, давраларда бўлма лол.
Ёш бахшилар, омад сизга, омон бўл,
Англаб, билиб, бахт берар эли бахшининг.

Шоир бахшиларнинг шахсий сифатлари элга намунали бўлишини ёшларга яна бир бор ўгит этади.

Ўзингни мақтама, мағрур бўп кетма,

Сени эл мақтаб, таъриф қилсин, шуни унутма.
Ҳурмат-обрўйингни бир пулга сотма,
Бир кетган сўнг қайтмайди, изини кутма.
Чорша бахши, ҳақиқат йўлидан қайтма,
Парвойи чархи фалакларга бу сўзни айтма,
Яшнаб турар кўнгил гули бахшининг.

Чорша бахшининг ушбу термаси бахшилар ҳаёти, фаолияти, қувваи ҳофизаси, турмуши, шахсий сифатлари юзасидан кенг тасвирларга бойдир. 128 мисралик ушбу терманинг бадиий жиҳатдан ҳам пухат-пишиқ ишланганлигини кўрамиз. Бандлари асосан, 5 мисралик бўлса-да, шоир илҳомининг жўшиши ва мазмун талаби билан, уларнинг 6,7 мисрадан иборат бўлиб келганлари ҳам бор. Умуман, термада 1-, 2-, 3-, 4-, 6-, 8-, 9-, 10-, бандлар беш мисрали 5-, 7-, 11-, 13-, 14-, 15-, 16-, 17-, 18-, 18-, 20-, 21- бандлар олти мисрали, 12-, 19-, 22-бандлар ети мисралидир. Термада , асосан, тўлиқ қофиялар қўлланган, ҳар банд охиридаги мисрада «бахшининг» сўзи радиф сифатида келган фақат 20-бандда «бахшининг» радифига «ул кишининг» сўзи қофияга туширилган. Бу мазмун талаби билан бўлиб, у ҳам бахши маҳоратидан далолат беради. Унда қизиқарли, ўхшатишлар, муболағали тасвирлар мавжуд.

Чорша бахшининг «Болалик чоғларимда» деб номланган термаси ҳам эътиборга сазавордир. Унда болаликнинг бебош савдолари ҳам, ўзига хос бепарволиклари, ўзига хос ўйин тур лари ҳам тиниқ бир туйғулар ила ёдга олинади.

Лойдан хамир ясаб, кулча ёпганим,

Седана деб шағал қумдан сепганим.
Ўтган йўловчига тоши-кесак отганим,
Эртадан кечгача от бўп чопганим,
Кўз олдимдан сира узоқ кетмайди

Термада болаликка хос турмуш, фаолияўт тарзи яхши ифода топган. «Туя бўлиб бўкириб» туришлар, «ўтин териб, ўчоққа ўт» ёқишлар, «қайнаб турган қумғонни тепиб-тўкишлар», бариси болаликка хос шўхликлардир. Автобиографик мавзудаги бу термада бахшининг болалиги кечган жойлар аниқ кўрсатилади ҳам. Термадан биз унинг Бўстонсойда улоқ-қўзи боққанини ҳам, оқ-тўқайда сувга оққани ҳам билиб оламиз. Энг муҳими, бахшичиликка, куйга, қўшиққа, шеърга иштиёқи болаликдаёқ баланд бўлганлиги сезилади.

Кўкатлар устида ағнаб ётганим,

Қўй-қўзини мақтаб қўшиқ айтганим,
Таёғимни дўмбира қилиб чертганим,
Молди чўлга ташлаб, шаҳар кетганим,
Кўз олдимдан сира узоқ кетмайди.

Болалик қизиқишлар фаслидир. Чўпон боланинг молни чўлда қолдириб, шаҳар кетиши ҳам шундан. У бир қўзини икки сўмга сотиб, шаҳарда ошхонага тушади. Ошхонадаги турли-туман таомларга қизиқиши ошади. Пули етмай, телпагини ҳам тўлаб чиқади.

Ўтмишда ҳамма қизларга ҳам турмушга чиқиш насиб бўлавермаган. Кечикиб турмуш қурганлар ҳам бўлган. Ана шулардан бири ҳақида чорша бахши ўз термасида шундай эслайди.

Бир қўшнимиз қизин эрга бергани,

Қизнинг ёши ўттизларга киргани.
«Ҳали ёшман, тегмайман» деб тургани,
Энасини ўқлов билан ургани,
«Шукур қил» деб аравага миндиргани,
Кўз олдимдан сира узоқ кетмайди.

Шунингдек, болалик толиш ҳам билмайдиган даврдир. У тасаввурларга, орзу-умидларга тўла болаликда киши ўзининг тезроқ камол топишини, қаҳрамонликлар кўрсатишини тасаввур этади.

Ўзимни тутолмай ҳансираб шошганим,

Кийик бўлиб қир-адирлар ошганим,
Билмас эдим «оёғимнинг» шишганин,
Тушларимда тулпор миниб қувишганим,
Алпомиш бўп Алп билан олишганим,
Кўз олдимдан сира узоқ кетмайди.
Термадан айрим аёллар образи, уларнинг севги-муҳаббатлари тасвири ҳам ўрин олган. Юқорида ўттизга етган қизнинг ҳали ёшман, эрга тегмайман деб хархаша қилиши жонли образ сифатида тингловчи кўз олдида жонланади. Шунингдек, унда бир жувоннининг эркакча кийиниб қўй боқиши, отбоқарнинг унинг ёнига келиши, болаларни уриб-сўкиб ҳайдаши ҳам жонли тасвир ҳосил қилган.

Бир жувонни чўпон бўп боққани,

Эркакча кийиниб, пичоқ, чақмоқ таққани,
Ўтлоқ жойда ўтириб кашта тиккани,
Бир йилқибоқар келиб, уни ўпгани,
«Кет, йўқол» деб бизларни қувиб сўккани,
Кўз олдимдан сира узоқ кетмайди.

Булар ҳаётнинг кичик лавҳалари, хотирада жонланган парчаларидир.

Болалик кунлари ҳақида терма айтиш фақат уни қумсаш ёки маълум хотира лавҳаларини қайд этишдангина иборат эмас. Шунинг учун ҳам шоир унинг кейинги қисмида ўз устозлари ҳақида хотиралар келтиради. Бу хотиралар терманинг энг ҳаяжонли қисми бўлиб, унда болаликда касбга, ҳунарга қизиқишларнинг ўзига хослиги, кўнгилда уйғонган ҳавас-иштиёқ, аста-секин оёқланиши, кишида маълум соҳага иқтидор ҳосил бўлиши аён бўлади. Бу ерда шоирнинг бахши бўлиб етишиш илдизлари очилган. Шоирнинг устозларидан Назар, Эсон бахшилар дастлаб қўлини тутиб, дўмбирада куй чалиш, терма айтиш усулларини ўргатишган.

Назар бахши дўмбирани чертгани,

Эсон бахши Ойбарчинни айтгани,
Болаларди бўзлатиб йиғлатгани,
Қўшиқ айтиб, жўшиб наъра тортгани,
Шогирдим деб куй, терма ўргангани,
Кўз олдимдан сира узоқ кетмайди.

Албатта, бундай жўшқин шоирларни кўрганда, бола қалбида катта ҳавас уйғонади. Улар бола қалбида орзу-ҳаваслар уйғотади, табиий талантнинг ривожига кўмак беради. Иқтидор ва малакага ундайди. Чорша бахши ҳам тўққиз ёшида қўлига соз олган. Бобо бахшилар даврасида кўл бўлгани билан фахрланади, улардаги жўшқинлик, шогирдга ҳам кўп изланишлар қилишни ўргатган.

Тўққиз ёшимда қўлимга соз олдим,

Устоз бахшилардан гавҳар сўзолдим.
Бобо бахшилар даврасида кўп бўлдим,
Меҳр билан терма айтиб изландим,
Ҳалиям нимадир менга етмайди.

Устоз бахшиларда фазилатлар кўп бўлган. Шогирд уларга ўхшаш истайди. Шу йўлда тинимсиз изланади. Аммо ўзида, шеърида ҳам мукаммаллик кўрмайди, «ҳалиям нимадир етмайди». Терма охирида шоирнинг энг сўнгги ва асосий устозим Мардоноқул бахши бўлганлиги, у бахшиликка дуо бериб, яхши насиҳатлар этгани, улар ўзига васият бўлиб қолганлиги маълум бўлади.