1. O‘ZBEK TILSHUNOSLIGIDA BIR TARKIBLI GAPLARNING
O‘RGANILISHI MASALASI
Grammatikaga oid ilmiy adabiyotlarda tilning boshqa yaruslariga, masalan,
leksika va morfologiyasiga qaraganda sintaksis masalalari kam o‘rganilganligi
aytiladi. Buyuk ajdodimiz Mahmud Koshg‘ariyning «Devonu lug‘otit turk» asari
yoki bo‘lmasin, ulug‘ Alisher Navoiyning «Muhokamat ul-lug‘atayn» asarlarida
so‘zlarning fonetik, leksik, morfologik xususiyatlariga ko‘proq to‘xtalganligi bu
fikrning ma`lum darajada haqiqatga yaqin ekanligidan dalolat beradi. SHu bilan
birgalikda, o‘zbek tilshunosligida ona tilimiz sintaksisini tadqiq etishga
bag‘ishlangan ishlar ham salmoqli ekanligini ta`kidlash joyiz. Birgina «O‘zbek tili
grammatikasi» ikki jildlik akademik nashrining ikkinchi jildi fikrimizning yorqin
dalili bo‘lib hisoblanadi. Ushbu jild to‘laligicha sintaksis muammolari echimiga,
jumladan, sintaktik aloqalar va sintaktik munosabatlar, ularning turlari, so‘z
birikmalari nazariyasi, sodda, murakkab va qo‘shma gaplar, ko‘chirma va
o‘zlashtirma gaplar, aralash gaplar sintaksisi talqiniga bag‘ishlanganligi bilan
tilshunosligimiz tarixida juda katta nazariy ahamiyat kasb etgan. Keyingi yillarda
nashr etilgan darslik va o‘quv qo‘llanmalariga ham u nazariy asos vazifasini
o‘tgan.
Mustaqillik davri o‘zbek tilshunosligi taraqqiyotida alohida ahamiyat kasb
etdi. Bu davrga kelib o‘zbek tili sintaksisini sistemaviy o‘rganishga jiddiy e`tibor
berildi. O‘zbek tili sintaksisining sistemaviy tadqiqi ikki yo‘nalishda olib borildi:
formal-semantik va formal-funktsional. Har ikki yo‘nalish ham o‘zbek tilining
ichki tuzilishini ob`ektiv o‘rganishda muayyan muvaffaqiyatlarga erishdi. Bu
haqda A.Nurmonovning «O‘zbek tilshunosligi tarixi» asarida quyidagilarni
o‘qiymiz: «Birinchi yo‘nalish bo‘yicha N.Mahmudov va A.Nurmonovlarning
«O‘zbek tilining mazmuniy sintaksisi» (Toshkent, 1992), «O‘zbek tilining nazariy
grammatikasi. Sintaksis (Toshkent, 1995), S.Mahmatqulovning «O‘zbek tilining
predikativ sintagma transformatsiyasi» (Toshkent, 1998) kabi asarlari,
M.Hakimovning
matn
pragmatikasi
talqiniga
bag‘ishlangan
doktorlik
8
dissertatsiyasi; ikkinchi yo‘nalish bo‘yicha R.Sayfullaevaning qo‘shma gaplarning
formal-funktsional talqiniga doir qator tadqiqotlari, M.Qurbonovaning «O‘zbek
tilida formal-funktsional yo‘nalish va sodda gap qurilishning talqini» mavzusidagi
doktorlik dissertatsiyasi va boshqa bir qator nomzodlik dissertatsiyalari maydonga
keldi. Bu tadqiqotlar o‘zbek tilshunosligini yangi pog‘onaga olib chiqdi.
Har ikki yo‘nalish tarafdorlarining umumiy tomoni shundaki, ularning
barchasi tilning sistemaviyligi tamoyiliga asoslanadi
Har ikki yo‘nalish tarafdorlari gapning konstruktiv markaziy birligi sifatida
kesimni e`tirof etadi. Gapning boshqa uzvlari shu markaziy bo‘lakning mazmuniy
va grammatik valentliklari asosida belgilanadi.
Har ikki yo‘nalish sintaktik modellar va ularning nutqiy jarayondagi turlicha
gavdalanishi o‘rtasidagi munosabatlarini yoritishga e`tibor beradi.
Bu ikki yo‘nalish o‘rtasidagi farq faqat mazmunga munosabatdadir. Birinchi
yo‘nalish tarafdorlari shakl va mazmun munosabatiga jiddiy e`tiborni qaratsa,
ikkinchi yo‘nalish vakillari lingvistik birliklarning shakl va vazifasiga ko‘proq
diqqatni jalb qiladilar.
SHakl va mazmun munosabatini tadqiq qilish jarayonida shakl va mazmun
birliklari o‘rtasidagi mutanosiblik (simmetriya) va nomutanosiblik (assimetriya),
tagbilim va tagma`no, mazmuniy sinkretizm, sintaktik transformatsiya, sintak
omonimiya va sinonimiya, kommunikativ bo‘linish va ular o‘rtasidagi
munosabatlar atroflicha yoritib berildi.
SHakliy-vazifaviy tomonni tadqiq etish natijasida gaplarning minimal va
maksimal qoliplarini belgilash imkoniyati tug‘ildi. Maksimal qoliplarni tashkil
etgan minimal birliklar o‘rtasidagi munosabat va minimal birliklarning kesimlik
shakli asosida qo‘shma gaplarning yangicha tasnifi vujudga keldi. Kesimning atov
(leksik) va grammatik (kesimlik shakllari) qismlarga ajratilishi va bu qismlarning
valentligi asosida minimal qoliplarning kengayishini o‘rganish gapni tashkil etgan
sintaktik uzvlarni bir necha darajalarga ajratish imkonini berdi. Natijada sintaktik
9
bo‘laklarni rus tilshunosligi andozalari asosida faqat bosh va ikkinchi darajali
bo‘laklarga ajratish an`anasidan tashqariga chiqishga imkon yaratildi».
1
Sintaktik birliklar va munosabatlar yadrosida gap turadi. Bu uning tugal bir
fikrni ifodalashi, ohang jihatdan yaxlit butunlikdan iboratligi bilan izohlanadi.
Tilshunoslikda gapning turli xil ta`riflari mavjud. Ammo biz ularning faqat
ayrimlarini – akademik A.Hojiev va prof. SH.Rahmatullaev bergan ta`riflarni
keltirish bilan chagaralanamiz: «Til qonunlari asosida grammatik va ohang
jihatdan shakllangan, fikrni ifodalash uchun xizmat qiladigan nutq birligi. Gapning
grammatik asosini predikativlik – zamon kategoriyasi, modallik kategoriyaci va
xabar ohangi tashkil etadi. Gaplar tuzilishi, kommunikativ vazifasi va b. belgilariga
ko‘ra bir necha turlarga bo‘linadi».
2
«Gap ham boshqa sintaktik birliklar qatori
supersegment lisoniy birlik: miyaning til xotirasi markazida gapning qoliplari
mavjud. Gapning bosh qolipi ikki a`zodan, aniqrog‘i – ikki sintaktik bo‘lakdan
iborat bo‘ladi; bu sintaktik bo‘laklar uchun qurilish ashyosi bo‘lib birinchi
navbatda leksemashakl xizmat qiladi. Demak, til qurilishi birliklari orasidagi
ierarxiya bu erda leksemashakl bilan gap orasida mavjud».
3
Bu qarashlarda bir-
birini to‘ldiruvchi ikki holatni kuzatamiz. A.Hojiev gapning mazmuniy yaxlitligiga
– grammatik va ohang jihatdan butunligiga e`tiborni qaratadi. Predikativlining
uning asosiy lingvistik xususiyati sifatida baholaydi. SH.Rahmatullaev esa uning
mantiqiy jihatini ham qamrab oladi. Kishi miyasida avvaldan mavjud bo‘lgan
sintaktik qoliplar asosida shakllanadigan gap strukturasida leksemalarning asosiy
unsur sifatida ishtirok etishini ta`kidlaydi. Agar bu ikki mulohaza yaxlitlikda olib
qaralsa, gap boshqa sintaktik butunliklardan farq qiluvchi, ular orasida o‘ziga xos
bo‘lgan belgilarga ega ekanligi ma`lum bo‘ladi.
Har bir gapda ma`lum fikr, maqsad va his-hayajon ifodalanadi. Uning o‘ziga
xos belgilari mavjud. SHulardan biri modallikdir. «Modallik – gap mazmunining
borliqqa munosabatini ifodalashdir. Gap orqali so‘zlovchi biror voqea, hodisa yoki
1
Нурмонов А. Ўзбек тилшунослиги тарихи. – Тошкент: «Ўзбекистон», 2002, -Б.221-222.
2
Ҳожиев А. Тилшунослик терминларининг изоҳли луғати. - Тошкент: «ЎзМЭ», 2002, –Б.29.
3
Rahmatullayev Sh. Hozirgi adabiy o’zbek tili. – Toshkent: «Universitet», 2006, -
Б.272.
10
xususiyatning mavjudligi yoki biror zamonda ro‘y berishi, realligi yoki norealligi,
xohishi yoki noroziligi kabi munosabatni ham ifodalaydi».
4
Uning o‘ziga xos
belgilaridan yana biri unda alohida ohangning mavjud bo‘lishidir. Boshqacha
aytganda, har bir gap alohida ohang bir aytiladi va bir butunlikni tashkil qiladi.
Gap mazmuniy va grammatik tuzilishga ega. Har bir gap muayyan
mazmunni ifoda etadi. SHuning uchun ham unda gap sub`ekti va gap ob`ekti
singari kategoriyalar amal qiladi. Mazmun ana shu sub`ekt va ob`ekt munosabati
yaxlitligida shakllanadi. Nutqiy aloqa yuzaga keladi, ayni paytda, gap bundan ham
yuqoriroq - fikr mazmuniga qo‘shimcha tarzda turli his-emotsiya, ta`sirchanlik
ifodalovchi estetik vazifani ham ado etadi.
Mutaxassislar gaplarning tuzilishi jihatidan sodda, murakkab, qo‘shma
turlari va periodlar mavjudligini ta`kidlaydilar. Ularning har biri alohida
grammatik qurilish va ko‘rinishlarga ega. Masalan, ma`lum bir fikrni ifoda
etadigan, maqsadni ifodalaydigan, grammatik va ohang jihatdan bir butunlikni
tashkil etadigan sodda gaplar tuzilishiga ko‘ra ham o‘ziga xos. Ular yig‘iq yoki
yoyiq gaplar bo‘lishi mumkin. Agar gap faqatgina bosh bo‘laklardan tashkil topgan
bo‘lsa, ular yig‘iq, agar gap tarkibida ikkinchi darajali gaplar ham qatnashsa,
bunday gaplar yoyiq gaplar deb qaraladi.
Gaplarning tarkibi ham turlicha va shunga ko‘ra ularni tilshunoslar bir
tarkibli va ikki tarkibli gaplarga ajrataldilar va bunda, yig‘iq va yoyiq gaplardan
farqli o‘laroq, gapning bosh bo‘laklarining nutqda ishtirok etish-etmaslik masalasi
asos qilib olinadi. Ikki tarkibli gaplar asosini bosh bo‘laklar – ega va kesim tashkil
qiladi. «Gapning fikr predmetini anglatadigan bo‘lagi ega, ana shu fikr
predmetining ma’lum bir belgisini anglatadigan bo‘lagi kesim deyiladi».
5
Biz dissertatsiya ishimiz mavzusidan kelib chiqib, quyida bir tarkibli gaplar
xususida mulohaza yuritamiz.
«O‘zbek tili grammatikasi» asarida bu tipdagi gaplar quyidagicha ta`rif
berilgan: «Ega yoki kesim grammatik jihatdan ifodalanmagan gaplarga bir
4
Ўзбек тили грамматикаси, II том. – Тошкент: «Фан», 1975, -Б.96.
5
Rahmatullayev Sh. Hozirgi adabiy o’zbek tili, -
Б.272.
11
sostavli
6
gaplar deyiladi» va quyidagi misol keltiriladi: Qor. Qatqaloq. SHom.
Do'stlaringiz bilan baham: |