O‟zbekiston respublikasi oliy va o‟rta maxsus ta'lim vazirligi

Didaktik sakkizburchak 
О‗qish(о‗rganish)ning maqsadi 
 
Sxemadan  kо‗rinib  turibdiki,  о‗quv  jarayonini  qanday  о‗tishi  qо‗yilgan  maqsad  bilan  uni 
amalga oshirish birligidan iborat. 
О‗qituvchi,  dars  beruvchi  sifatida  har  safar  qanday  qilib,  qaysi  usul  bilan  dars  о‗tsam 
qо‗yilgan maqsadga erishaman deb о‗z oldiga savol qо‗yib, о‗ylab kо‗rsa, dars о‗tishning aynan 
mavzuga mos keladigan uslubini topishi mumkin. 
Dars о‗tishning uslubini tanlash quyidagilarga bog‗liq: 
О‗qitilayotgan guruhning darsga tayyorgarlik darajasi; 
О‗rganiladigan predmet; 
Bilim olish, 
kо‗nikma va 
malakalarni 
egallash 
Talabalar guruhi 
О‗qitish metodi 
Tashkiliy sharoit 
О‗qituvchi 
O‗quv materiali, 
mavzuning 
mazmuni 
О‗qitishda 
qо‗llaniladigan 
vositalar 
Olingan bilimni nazorat qilish 

---

Darsda о‗tiladigan mavzu; 
О‗tiladigan mavzuning mazmuni; 
Dars о‗tishda qо‗llash mumkin bо‗lgan texnik vositalarning mavjudligi va boshqalar. 
Darsni  qanday  о‗tish  borasida  aniq  bir  qarorga  kelishda,  asosiy  mо‗ljal  olishda  darsni 
nimaga qaratilganligi muhim ahamiyatga ega. Agar: 
•  maqsadga  erishish  mо‗ljalga  olinadigan  bо‗lsa,  dars  jarayonida  qanday  maqsadlarga 
erishish kerakligini aniq belgilab olinishi lozim; 
•  darsda  qatnashadiganlar  mо‗ljalga  olinsa,  talabalar  (о‗quvchilar)  guruhi  kimlardan 
iboratliligiga e‘tibor qaratiladi; 
•  о‗tiladigan  mavzu,  unga  ajratilgan  vaqt  mо‗ljalga  olinsa,  qanday  о‗quv  materialini 
talabalar ongiga yetkazish zarur va unga qancha vaqt ajratilganiga diqqat qaratiladi; 
• о‗quv vositalari mо‗ljalga olinsa, qо‗limizda qanday о‗quv vositalari bor va ulardan qay 
darajada foydalanishimiz mumkinligini hisobga olamiz; 
•  Talabalar  (о‗quvchilar)ning  darsga  faol  yoki  passiv  qatnashuvi  mо‗ljalga  olinsa,  qanday 
dars о‗tish uslublarini qо‗llash kerakligini tanlaymiz; 
• darsni tashkil etish mо‗ljalga olinsa, qanday tashkiliy shart-sharoitlar mavjudligini hisobga 
olamiz; 
•  о‗zlashtirishni  nazorat  qilish  mо‗ljalga  olinsa,  qanday  tartibda  talabalar  bilimi  nazorat 
qilinadi va baholanadi, diqqat ana shunga qaratiladi. 
Bilim  olish  darajasini  tasvirlash  uchun  AQSH  pedagogi  Benjamin  Blum  tomonidan  1956 
yil e‘lon qilingan «Taksonomiya seley obucheniya» chast 1. «Kognitivnaya sfera» (Taxonomy of 
Edicational  Objectives:  Handbook  1:  Cognitive  Domain)  kitobida  ta‘lim  maqsadlarini  qat‘iy 
belgilangan  mezonlarini  ishlab  chiqqan.  Undan  о‗tiladigan  darsning  maqsadini  rejalashtirishda, 
auditoriyada  amaliy  ish  bajarish  yoki  nazorat  ishi  uchun  savollar,  test  tayyorlashda  foydalanish 
mumkin.  «Taksonomiya»  (yunoncha  taxis  -  joylashish,  tarkib,  tartib  va  nomos  -  qonun) 
murakkab  tuzilishga  ega  reallikni  tasniflash  va  tizimga  solish  haqidagi  nazariya  bо‗lib  u 
narsalarpiig  tabiiy  bog‗liqligi  va  hosiyatlariga  kо‗ra  iyerarxik  tarzda  tavsiflash  va 
tizimlashtirishni anglatadi. XX asrning 60-70  yillaridan iyerarxik, biri ikkinchisiga buysinuvchi, 
uni  qamrab  oluvchi  obyektlar-taksonlar,  taksonomik  kategoriyalar  tizimi  haqidagi  ta‘limot  sifa-
tida kо‗rila boshlandi. 
B.Blumning fikricha, bilim olish  (kognitiv)
66
 darajasi  ma‘lum iyerarxiya tarzida joylashib, 
har  bir  bosqich  avvalgisiga  qaraganda  murakkab  hamda  avvalgi  bosqichlarni  ham  о‗z  ichiga 
oladi.  Ya‘ni  bilim  har  bir  yangi  pog‗onaga  kо‗tarilar  ekan,  albatta,  avvalgi  bosqichni  ham 
takrorlash lozim bо‗ladi. Ular quyidagilar: 
1.  Bilish,  olingan  bilimni  yodda  saqlash.  Bu  eslash  qobiliyati  yoki  darsda  о‗tilgan, 
о‗qiganlarni kerak bо‗lganda eslab,  yodga tushirish qobiliyati. Bunda avvalgi darslarda о‗tilgan 
tushuncha,  tendensiya,  umumlashtirilgan  xulosa  kabilarni  eslab  yodga  solish  kо‗zda  tutiladi.  U 
darsning dastlabki maqsadi. 
2.  Tushunish.  Talabalarning  darsda  eshitganlari,  о‗qiganlari,  kо‗rganlari  ma‘nosini 
tushunishi.  Qonunlar,  tendensiyalar,  tushunchalar,  g‗oyalar  ma‘nosini  tushunib,  ularning 
о‗zgarishi nimaga olib kelishini kо‗z о‗ngiga keltira olish qobiliyati. Lekin tushunish uchun avval 
olingan bilimni yodda saqlash kerak. 
3.  Olingan  bilimni  qо„llash.  G‗oya,  prinsip,  konsepsiyalarni  yangi  vaziyatlarda  qо‗llash   
iqtidori. Bunda eng avvalo bilganlarni yodga tushirib, uni yangi vaziyat bilan taqqoslash kerak. 
4.  Tahlil  qilish.  Bu  -  voqea-hodisalarni  bо‗laklarga  bо‗lish,  ular  о‗rtasida  mantiqiy 
aloqalarni  aniqlashni  talab  etadi.  Tahlil  qilish  (analiz)  iqtisodiy  voqelik,  jarayonlarni,  u  yoki  bu 
shaklda  induksiya  yoki  deduksiya  uslubini  qо‗llashga  tayanadi.  Tahlil  qilish  uchun  esa  olgan 
bilimni yodga tushirish, muammoga tushunish, uni qо‗llay bilish kerak. 
                                                 
66
 lot. Cognito – bilim ma‘nosida. 

---

5. Sintez qilish. Bilim olish va fikrlashning bu bosqichida alohida tarkibiy qismlar va turli 
manbalardan  olingan  axborotni  bir  butun  yagona  tizimga  keltirish  qobiliyati  namoyon  bо‗ladi. 
Buning uchun yodga tushirish, masalaga tushunish, uni qо‗llay bilish, tahlil qila bilish zarur. 
6.  Baholash.  Bu  -  bilishning  yuqori  bosqichi  bо‗lib,  talabaning  qо‗yilgan  masalaga  о‗z 
fikri,  nuqtai  nazarini  bildirish  qobiliyatini  ifodalaydi.  Bunda  u  yoki  bu  muammoni  yechishning 
turli  yо‗llari  shakllanadi.  Uning  qaysi  biri  tо‗g‗ri,  samarali,  iqtisodiy  jihatdan  maqsadga 
muvofikdigi  baholanadi.  Odatda,  baholash  mezonlaridan  foydalaniladi.  Bu  mezon  о‗qituvchi 
tomonidan qо‗yilishi  yoki uni talabalarning о‗zi belgilashi mumkin. Baho berish uchun, avvalo 
olgan  bilimni  yodga  tushirish,  masalani  tushunish,  yangi  vaziyatda  bilganlarini  qо‗llay  bilish, 
tahlil qilish,  sintez qilishni  bilish  kerak. Talabaga berilayotgan topshiriq,  ana shu  bilishning olti 
bosqichidan  qaysi  bosqichiga  tо‗g‗ri  kelishini  aniqlashda  qо‗llaniladigan  asosiy  da‘vatlar 
quyidagi sо‗zlar hisoblanadi: 
1. Aniqlang, tasvirlang, sanab chiqing, yodga tushiring, kо‗rsating. 
2.  Taqqoslang,  farqini  kо‗rsating,  tushuntiring,  gapirib  bering,  misollar  bilan  izohlang, 
о‗zgartirib, ifoda qiling. 
3.  Qо‗llang,  tuzing,  namoyish  qiling,  fikrni  davom  ettiring,  chuqurlashtiring,  loyihasini 
tuzing, ishlab chiqing, yeching. 
4. Tahlil qiling, kategoriyalarga, bо‗laklarga bо‗ling, tasvirlang, farqini kо‗rsating. 
5.  Ishlab  chiqing,  tuzing  (yarating),  tendensiyani,  qonuniyatini  aniqlang,  umumlashtiring, 
tavsiya qiling, ta‘riflab bering.