O‟zbekiston respublikasi oliy va o‟rta maxsus ta'lim vazirligi

foydalanish  natijasida  vujudga  keladigai  munosabatlarning  jamiyat  tomonidan  qabul 
qilingan  (davdat  qonunlari,    ananalar,  urf-odatlar,    ma‟muriy  farmoyishlar)  qoidalarn 
tushuniladi. 
О‗zlashtirish  uchun  doimo  jamiyat  tomonidan  belgilangan  qoida  tusini  olgan  tartiblar 
bо‗lgan. 
Institusionalizm  nazariyasiga  binoan  mulk  munosabatlari  resurslarning  cheklanganligidan 
kelib chiqadi. Resurslar cheklangan, kamyob bо‗lmasa, mulk haqida gapirish ma‘nosiz. Shuning 

---

uchun  ham  mulk  munosabatlarini  moddiy  va  nomoddiy  resurslardan  о‗z  xoxishi  bilan  bemalol 
foydalanshpga yо‗l qо‗ymaslik, ta‘qiqlash tizimi sifatida kо‗rish mumkin. 
Agar resurslardan foydalanishga hech qanday tо‗siq bо‗lmasa u hech kimga tegishli emas 
yoki hammaga tegishli. Bunday resurslar mulk bо‗lmaydi. 
Resurslardan foydalanshnda bonshalarning tо‗sqinlik qilishi mulk huquqi orqali ifodalanadi. 
Bunday  mulk  huquqini,  uni  qadrlaydigan,  undan  kо‗proq  foyda  oladiganlarga  berish 
imkoniyatlarini yaratish muhim ahamiyatga ega. Chunki mulkni о‗zi uchun keraksiz hisoblagan 
yoki  samarali  foydalana  olmaydigan  kishi  sotadi.  Natijada  endi  yuqorida  kо‗rsatilgan  mulk 
huquqi dastasi mulkni sotib olgan kishiga taalluqli bо‗ladi. 
Mulkchilikning huquqiy jihati iqtisodiy tomoniga nisbatan buysundiruvchi rol о‗ynamaydi. 
Bu  shunda  kо‗rinadiki,  ishlab  chiqarish  omillariga  huquqiy  egalik  qilmasdan,  hech  kim  ishlab 
chiqarish  jarayonini  amalga  oshira  olmaydi.  Ishlab  chiqarish  resurslari  va  ishlab  chiqarilgan 
mahsulotdan foydalana olmaydi. Shuning uchun ham mulkchilikning huquqiy normalari iqtisodiy 
munosabatlarning  aniqlashtirilgan,  real  kо‗rinishi  hisoblanadi.  Mulk  xuquqi  о‗zlashtirish 
jarayonida  belgilangan  tartib-qoidalarga  har  bir  kishining  amal  qilishi  zarurligi,  aksincha,  amal 
qilmasa, uni buzganlik uchun jazolashni ifodalaydi. Ular birinchidan, ishlab chiqarish omillari va 
yaratilgan  mahsulot  muayyan  shaxslar  (jismoniy,  huquqiy)ga  tegishli  ekanligini,  ikkinchidan 
mulk  egalarining  qonun  bilan  qо‗riqlanadigan  vakolatlarini,  uchinchidan,  mol-mulkni  himoya 
qilish usullarini belgilab beradi. 
Mulk  huquqi  investitsiya,  ishlab  chiqarishga  yangiliklarni  joriy  qilish,  ayirboshlash, 
iqtisodiy о‗sishni rag‗batlantiradi. 
Intellektual mulkka nisbatan olsak, patentlar, mualliflik huquqni insonlarni turli yangiliklar, 
ixtirolar  qilishga  undaydi.  Mehnat  natijalari  va  u  bilan  bog‗liq  iqtisodiy  manfaat,  yutuqdarni 
boshqalar  tomonidan  tekin  о‗zlashtirib  olinishidan  qо‗rqmay,  kitob  yozish,  musiqa  bastalash, 
kompyuter uchun dasturlar ishlab chiqish va hokazolar bilan shug‗ullanishni  ta‘minlaydi. Mulk 
huquqini  boshqa  muhim  tomoni  u  ayirboshlashni  yengillashtiradi.  Mulk  hujjatiga  qarab  uning 
egasi qonuniy ekanligiga ishonamiz. 
Aynan  mulk  huquqi  bо‗lmasa  о‗z  mulkini  saqlash,  egasi  ekanligini  isbotlash  uchun 
nihoyatda  kо‗p  energiya,  resurslar,  ayniqsa,  vaqt  sarflangan  bо‗lar  edi.  Shuning  uchun  ham 
о‗quvchi-talabalar ongiga mulk huquqini bilish, chuqur о‗rganish myxim ahamiyatga ega ekanli-
gini yetkazish zarur. 
Bozor  iqtisodiyoti  sharoitida  mulkchilik  ishlab  chiqarishning  moddiy  omili  bilan  mehnat 
omilini, ya‘ni ishlab chiqarish omillarining tengligini ta‘minlaydi. Bu omillar esa ishlab chiqarish 
jarayonida biri ikkinchisisiz faoliyat yurita olmaydi. 
Xо‗jalik aloqalarining keng doirasi huquqiy munosabatlar harakterini oladi. Bu munosabat 
qatnashchilari  yuridik  huquq  va  majburiyatlarni  eltuvchi  sifatida  gavdalanadi.  Har  qanday 
mulkning asosiy xususiyati: 
1) uning, albatta, kimgadir tegishli bо‗lishi; 
2) egasining mulkni asrab-avaylashga, undan samarali foydalanishga intilishidir. 
Insonning  shaxs  sifatida  hamda  mulk  egasi  sifatida  manfaatlari  bо‗lib,  ular  bir-biridan 
farqlanadi. Shuning uchun mulkdor bilan mulksizning manfaati keskin farq qiladi. 
Har  bir  shaxsniig  inson  sifatida  manfaati  uning  hayotiy  ehtiyojlarini  ifodalasa,  mulkdor 
sifatida о‗z mulkidan foydalanib daromad topishini ifodalaydi. 
Ma‘lumki, kishilar iqtisodiy munosabatlarga biron-bir manfaatdan kelib chiqib kirishadilar.