O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta‘lim vazirligi

19-mavzu. Maktab geografiya maydonchasi. 
O’quv-tajriba maydonchasi 
R E J A : 
1. Geografiya maydonchasi tashkil qilishning amaliy ahamiyati. 
2. Geografiya maydonchasi jihozlari. 
3. O’quv-tajriba maydonchasining o’quvchilarning ilmiy-amaliy bilimlarni egallashdagi o’rni. 
4. O’quv-tajriba maydonchasida bajariladigan amaliy ishlar turlari va metodikasi. 

---

 
 
 
9
9
9
9
9
9
 
 
 
 
Tayanch iboralar: «geografiya maydonchasi», «o’quv-tajriba maydonchasi», «gnomon», «flyuger», 
«quyosh soati». 
 
Joydagi amaliy ish va kuzatishlarning ancha qismi maktaboldi uchastkasida jihozlangan geografiya 
maydonchasida o’tkaziladi. Jumladan, bu yerda ob-havoni va quyoshning turishini sistemali kuzatib borish, 
joyda orientirlash, masofani o’lchash ishlarini o’tkazish, shuningdek tabiatshunoslik dasturi bilan bog’langan 
topshiriqlarni bajarish mumkin. 
Geografiya  maydonchasini  qurish  uchun  o’lchami  taxminan  10  m2  keladigan  ochiq  joy  shunday 
tanlanadiki,  unga  katta  daraxt  va  binolarning  soyalari  tushmasin.  Maydoncha  tekislanadi,  qum  sepiladi  va 
atrofi o’raladi. Geografiya maydonchasi o’quv-tajriba uchastkasining yonida joylashgani ma‘qul. 
Tabiatshunoslik darslarini o’tish uchun maydonchada ushbu jihozlar bo’lishi zarur. 
O’lchovchi-devor. Buning uchun  o’ramning  (ihotaning) har bir metri oralab  har xil bo’yoqlar bilan 
bo’yalgan  bir  tomonidan  foydalaniladi.  Devorning  balandligi  —1  m.  O’lchovchi-devor  bo’ylab  yo’lcha 
qaziladi. Undan  fazoviy  tasavvurlarni rivojlantirish uchun, jumladan «Plan va xarita» mavzusini o’tishda 
foydalaniladi. 
Balandlikni  o’lchovchi  ustun,  balandligi  10  m.,  har  qaysi  metri  navbat  bilan  ikki  xil  rangli.  U 
balandlikni  taqqoslash  uchun,  shuningdek  fazoviy  va  o’lchash  ko’nikmalarini  rivojlantirish  uchun  xizmat 
qiladi.  Ustunning uchiga flyuger o’rnatiladi. 
Flyuger  shamol  yo’nalishini  aniqlovchi  asbob.  Uni  o’quvchilarning  o’zlari  tunukadan  yasashlari 
yoki magazindan shamol kuchini aniqlash uchun shamol o’lchagich bilan birga sotib olishlari mumkin. 
Bo’y o’lchagich -  bo’y o’lchash uchun yog’och asbob. Bo’y o’lchagichdan foydalanib o’quvchilar 
o’z  bo’ylarini  o’lchaydilar  va  boshqa  narsalarning  balandligi  bilan  tahqoslaydilar.  Bunda  ko’z  chamasi 
rivojlanadi. 
Kvadrat  metr  uzunligi  1  m  keladigan  reyka  o’zaro  biriktirilishidan  hosil  qilingan.  Uni  maydonchaga 
qo’yiladi va ichiga maydalangan g’ishtlar solinadi. U kvadrat metr to’g’risida ko’rgazmali tasvir beradi. 
Gnomon.  Quyoshning ufq ustidan balandligini aniqlaydigan asbob. Gnomon yordamida, shuningdek 
ufq  tomonlarining  yo’nalishlarini  ham    aniqlash  mumkin.  Chunonchi,  kunning  yarmida  soya  shimolga 
yo’nalishini  ko’rsatadi  va  qisqa  bo’ladi,  chunki  Quyosh  tikda  (zenitda)  turadi,  erta  bilan  soya  g’arbga, 
kechqurun  esa  sharqqa  yo’nalgan  bo’ladi.  Har  doim  shimolga  yo’nalishni  bilish  uchun  kunning  yarmida 
gnomon soyasi yog’li bo’yoq yoki g’isht parchasi bilan belgilab qo’yiladi. 
Rumbik  halqa  —  ufq  tomonlariga  niobatan  o’zining  to’rgan joyini  aniqlash  o’quvlarini  hosil  qilish 
uchun foydalaniladi. Shu maqsadda uni g’isht yoki yog’ochlarni yarmigacha yerga kirgizib gnomon atrofiga 
teriladi.  Doira  —  halqaning  tashqi  tomoniga  ufq  tomonlari  nomlarining  bosh  harflari  qo’yiladi. Yarim  kun 
chizig’i  bo’yicha  shimol,  qarshisida  —  janub,  o’ng  tomonida  —  sharq,  chapda  —  g’arb  hamda  ular 
o’rtasidagi oraliq tomonlar — ShSH, ShG’, JG’, JSH belgilanadi. 
Quyosh  soati  —  xohlagan  o’lchamli  gorizontal  qo’yilgan  yog’och  doira  bo’lib,  o’rtasida  o’qi  bor. 
Doiraning  chetiga  gnomon  bo’yicha    (Kun  yarmida  ustunning,  ya‘ni  o’qning  shimolga  yo’nalgan  soyasi 

---

 
 
 
1
1
1
0
0
0
0
0
0
 
 
 
bo’yicha) 12 raqami qo’yiladi. Bir-biridan teng masofada qolgan raqamlar qo’yiladi. Quyosh soatdan barcha 
sinf o’quvchilari foydalanishlari mumkin. Uni maydonchaning janubiga eng ochiq joyga o’rnatiladi. 
Yomg’ir  o’lchagich.  Oddiy  paqir  yomg’ir  o’lchagich  bo’lib  xizmat  qilishi  mumkin.  O’nda    yog’in 
miqdorini  aniqlash  uchun  paqir    ichiga    tushirilgan  chizg’ichdan    foydalaniladi.    Menzurka    yordamida 
o’lchash  mumkin. Buning uchun kub santimetr hisobidagi menzurka ko’rsatkichini 10 ga ko’paytiriladi va 
paqir tagining sathiga bo’linadi. 
Qor  o’lchovchi  reyka.  Tegishli  chiziqlari  bo’lgan  maxsus  reyka  bilan  qor  qoplami  qalinligi 
o’lchanadi. 
Meteorologik  xonacha    -  havo  haroratini  o’lchaydigan  termometr,  havo  bosimini  o’lchaydigan 
barometr,  havo  namligini  o’lchaydigan  gigrometr  va  boshqa  asboblarni  saqlash  uchun  xizmat  qiladi. 
Meteorologik budkani geografiya maydonchasining soya tushmaydigan joyiga ikki metrga yaqin balandlikda 
o’rnatiladi. 
Qum  solingan  yashik  ishchi  stollari  (4—5)  yoniga  o’rnatiladi  va  o’quvchilarning  har  xil  relef 
shakllarini hosil qilishlari uchun foydalaniladi. 
Orientirlash  burchagi  o’zlashtirilgan  bilim,  o’quv  va  ko’nikmalarni  mustahkamlash  uchun  xizmat 
qiladi. Unda kesilgan kunda halqalarini janubga qaratib o’rnatiladi, shuningdek yonbag’irliklari (tik va qiya), 
dovoni  va  aniq  ifodalangan  cho’qqisi  hamda  tagi  bilan  tepalik  modeli  (chim  bilan  qoplangan  toshlardan) 
bo’lishi kerak. 
Tog’ jinslari va suvning ishini o’rganish uchun jihozlar o’z ichiga sun‘iy suv havzasi, daryo modeli, 
tog’  jinslari  va  joyning  tuprog’ini  oladi.  Oqim  suvning  ishini  o’rganish  uchun    geografiya  maydonchasiga 
vodoprovod o’tkaziladi. Suvning sun‘iy oqimi yo’liga qirg’oqlarning yuvilishi va sharshara hosil  bo’lishini 
ko’rsatish uchun to’siq qo’yiladi. 
Geografiya  maydonchasidagi  ishlarning  muvaffaqiyati  ularning  tizimli    bo’lishi  va  o’qituvchi 
tomonidan doimo nazorat qilib borilishiga bog’liqdir. 
Uchastkadagi  ishlarning  ahamiyati.  Maktab  o’quv-tajriba  uchastkasi  qishloh  xo’jaligi  o’simliklari 
ustidan  kuzatish  va  tajribalar  o’tkazish  uchun  zarur.  U  ochiq  havodagi  o’ziga  xos  laboratoriyadir,  unda 
o’quvchilar  tabiatshunoslik  bo’yicha  bilimlarini  chuqurlashtiradilar,  o’simliklarni  parvarish  qilish  bo’yicha 
o’quv  hamda  ko’nikmalar  hosil  qiladilar,  o’simliklar  hayotini  va  ularning  rivojlanishini  kuzatish  bo’yicha 
amaliy  ishlar  olib  boradilar.  Uchastka  yosh  tabiatshunoslarning  qishloq  xo’jalik  tajribalari  va  qo’shimcha 
amaliy ishlari uchun bazadir: chunki bu yerda tabiatshunoslik darslarida o’rganiladigan o’simliklar o’stiriladi. 
Boshlang’ich  maktabning  har  bir  o’quvchisi  o’qish  davomida  muayyan  sonda  gul,  manzarali 
o’tsimon,  daraxt  yoki  sabzavot  o’simliklarini  o’stirishi  kerak,  o’stirish  uchun  o’simliklarni  tanlay  turib, 
o’qituvchi  ularni  parvarish  qilish  murakkabligini,  iqlim  xususiyatlarini,  shu  o’simliklarni  o’stirish  bilan 
bog’liq bo’lgan nazariy materialning oson-qiyinligini va hokazolarni hisobga olishi zarur. 
Boshlang’ich sinf dasturining «Qishloq xo’jalik mehnati» bo’limida dars mavzulari, agrotexnika va 
texnologik  ma‘lumotlar,  o’quv-tajriba  uchastkasida  kichik  yoshdagi  maktab  o’quvchilari  hosil  qilishlari 
kerak  bo’lgan  uquv  hamda  ko’nikmalar,  shuningdek  O’zbekiston  uchun  tipik  o’simlik  va  hayvonlar 
ko’rsatilgan. 

---

 
 
 
1
1
1
0
0
0
1
1
1
 
 
 
Maktab o’quv-tajriba uchastkasi bevosita maktab yaqinida bo’lishi, yer tekis, yaxshi tuproqli, soya 
tushmaydigan  bo’lishi  kerak.  Uning  atrofini  albatta  o’rash  kerak  bo’ladi.  Maktab  uchastkasi  agrotexnika 
nuqtai  nazaridan  namunali  bo’lsin.  Uni  biologiya  o’qituvchisi  otaliqqa  oladi.  Uchastkani  tashkil  qilishda 
o’quvchilar  bilan  o’tkaziladigan  mashg’ulotlar  uchun,  maydonchani  va  mehnat  qurollarini  saqlash  uchun 
kichikroq xona bo’lishini mo’ljallash kerak. 
Mashg’ulotlar o’tish oldidan o’quv-tajriba uchastkasidagi ishlar rejasini tuzishi kerak: unda uchastka 
yer  maydonini  tashkil  qilishni,  ekinlarning  joylashtirilishi,  ular  egallagan  maydonning  o’lchamini,  o’quv 
dasturiga  muvofiq  o’quvchilar  bajaradigan  amaliy  ish,  tajriba  va  kuzatishlarni;  ularni  amalga  oshirish  va 
tartibini;  muddatlari,  tabiatshunoslarning  tajriba  ishlarini,  o’quvchilarning  yozgi  ishlarini,  kutilgan  hosilni 
aks  ettirish  zarur.  Reja  uchastkada  shu  yil  amalga  oshiriladigan  ishlar  mazmunini  va  ularning  bajarilishini 
ta‘minlash  bo’yicha tadbirlarning aniq ravshan manzarasini berishi lozim.