O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta‘lim vazirligi

Yangi materialni bayon qilish davomida ilgari o’rganilganlar bilan, turmush bilan, amaliyot 
bilan (masalan, «Skelet» mavzusini «Mushaklar» mavzusi bilan, jonajon o’lka tabiatini har xil zonalar tabiati 
bilan) aloqasini o’rnatish. 
VI. 
Hikoyaga maqol, qiziqarli material yoki kitob, «Yosh tabiatshunos» jurnali va shu kabilarni 
o’qishni kiritish. O’qituvchining hikoyasi tegishli    maqolani o’qigandan keyin yoki uning oldidan borishi 
mumkin.  Qo’shimcha  materialdan  foydalanish  o’qituvchi  hikoyasini  boyitadi  va  aniqlashtiradi.        Hikoya  
davomida maqol,  matal  va  topishmoqlardan foydalanish ham uni boyitadi va  bayon qilayotgan materialni 
qabul qilib olinishini  osonlashtiradi. 
VII.  Ko’rgazmalilik  (surat,  tablitsa,  texnika  vositalari)  ni  qo’llash.  Hikoya  davomida 
ko’rgazmalilikning  har  xil  vositalaridan  foydalanish  o’quvchilarda  aniq  tasavvurlar  hosil  bo’lishiga, 
o’rganilayotgan  materialga  diqqat  va  qiziqishni  quvvatlashga,  uni  ongli  o’zlashtirilishiga  yordam  beradi. 
Sxemalar,  tablitsalar,  tajribalar  surati,  doska  va  daftardagi  (atama)  va  xulosalar  o’quv  materialini 
o’zlashtirilishini osonlashtiradi. 
Biroq  ko’rsatilgan  didaktik  uslublardan  foydalanish  o’quvchilar  aqliy  faoliyatini  maksimal 
faollashtirish  uchun  yetarli  emas.  Bu  vazifani  bajarishga  muammoli  bayon  qilish  yordam  beradi,  u 
o’quvchilarning mustaqil faoliyatiga asoslanadi va o’qituvchi tomonidan qo’yilgan masala va muammolarni 
hal qilishdan iborat bo’ladi. 
Suhbat.  Suhbat  metodi  tabiatshunoslik  darslarida  hikoyaga  qaraganda  ko’proq  qo’llaniladi.  Bu 
metodning  mohiyati  shundaki,  u  o’qituvchiga  o’quvchilarni  yaxshiroq  bilib  olishga  imkon  beradi,  ularni 
mustaqil  fikrlashga  o’rgatadi,  jamoa  ishiga  (jonli  va  jonsiz  tabiat  jismlarini  kuzatishga,  darslik  bilan 
ishlashga, o’quv telefilmlarini, kinofilmlarni ko’rishga va h.) jalb qiladi. 
Suhbat yangi materialni o’rganishda, kuzatishlar yoki amaliy ishga yakun chiqarishda, ekskursiyalar 
o’tkazishda,  o’rganilgan  materialni  takrorlashda,  shuningdek  tajribalarni  qo’yish  va  namoyish  qilishda, 
tabiiy,  tasviriy  hamda  ekran  vositalari,  darslik,  sinfdan  tashqari  o’qish  uchun  adabiyot  bilan  ishlashda 
qo’llaniladi.  Suhbatning  bosh  maqsadi  shundaki,  bunda  o’qituvchi  rahbarligida  o’quvchilar  ongida  tabiat 
jismlari hamda hodisalari haqida to’g’ri tasavvur va tushunchalar shakllansin. 
Tabiat  bilan  tanishtirishning  birinchi  bosqichida  suhbat  o’qituvchining  savollar  berishi  va  ularga 
chaqirilgan o’quvchilarning javob berishi shakllana boradi. Keyin suhbat boyib va kengayib boradi. Masalan, 
o’tkazilgan  amaliy  ish  asosida  sinfga  savol  berib,  o’qituvchi  bir  savolning  o’ziga  o’quvchilardan  hap  xil 

---

 
 
 
4
4
4
5
5
5
 
 
 
javoblar  oladi;  Kim  boshqacha  o’ylaydi?  Kim  aniqroq  aytadi?  kabi  savollar  bilan  murojaat  qilib,  ularni 
rag’batlantiradi.  Natijada  o’quvchilarda  asta-sekin  ijodiy  faollikni  rivojlanishi  uchun  zarur  bo’lgan  sifatlar 
shakllanib  boradi.  Bundan  tashqari  suhbat  o’quvchilar  ishidagi  kamchiliklarni  to’g’rilashga  imkon  beradi, 
yakka yondoshish qoidasini amalga oshirish uchun keng imkoniyatlar ochib beradi. 
Suhbatda savollar muhim ahamiyatga ega. Ular qisqa, aniq bo’lishi, javobni aytib turadigan xarakterda 
bo’lmasligi, bir so’z («ha» yoki «yo’q») bilan javob berishni talab qilmasligi, ikkilantiruvchi ma‘noga ega 
bo’lmasligi  kerak.  Masalan,  maktab  yoki  kolxoz  qurtxonasida  ipak  qurti  ustida  kuzatishlar  (3-sinf)  
o’tkazilgandan keyin bajarilgan ishlarga ushbu maqsadga yo’nalgan savollar yordamida yakun chiqarish ke-
rak: tut ipak qurti qanday rivojlanadi? Uning tashqi ko’rinishi qanday? Qurtning tanasi qanday shaklda? U 
qanday  harakat  qiladi?  Nima  bilan  ovqatlanadi?  Qurt  qanday  qilib  pilla  o’raydi?  Pilla  o’rash  qancha  vaqt 
davom etadi? Pilla ichida nima bo’ladi? Kapalak qanday hosil bo’ladi? Kapalak pilladan qanday chiqadi? U 
qancha vaqt yashaydi? Kapalak hayoti qanday tugallanadi? 
Bunday  savollar  o’quvchilarning  mustaqil  aqliy  faoliyatini  rivojlantiradi,  chunki  savollarga  javoblar 
ishlab  chiqarish  kuzatishlari  bilan  quvvatlangan  bo’ladi.  Suhbat  metodi  hikoya  metodi  bilan  chambarchas 
bog’liq. Mavzuni tushuntirgach, o’qituvchi albatta bilimlarni o’zlashtirish darajasini aniqlash uchun hikoya 
va namoyish qilinadigan qurol mazmuni bo’yicha suhbat o’tkazadi. 
Suhbatning o’quv jarayonida qanday o’rin egallashi va qanday didaktik maqsadni mo’ljallanganligiga 
qarab quyidagi: kirish suhbati, takrorlovchi suhbat, bayon qiluvchi suhbat va yakunlovchi suhbat turlari farq 
qilinadi. 
Kirish suhbatidan yangi bo’lim yoki yangi mavzuni o’rganish oldidan foydalaniladi. Uning maqsadi 
o’quvchilardagi darsda o’rganiladigan masala bo’yicha tasavvurlarni aniqlash yoki tiklashdir. Chunonchi, 3-
sinfda  «Dala  mavzusini  o’rganishga  kirisha  turib,  kirish  suhbati  vaqtida  bolalarga  ushbu  savollarni  berish 
kerak: Kim dalada bo’lgan? Dalalarda nimalar o’sadi? Siz qanday madaniy o’simliklarni bilasiz? Siz qanday 
texnika o’simliklarini bilasiz? Sizga qaysi g’alla o’simliklari ma‘lum? Faqat shundan keyingina o’qituvchi 
yangi materialni tushuntirishga  kirishadi.