O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi urganch Davlat Universiteti Fizika – matematika fakulteti 183– Fizika guruhi talabasi Bekchanova Zuhraning Radioelektronika asoslari fanidan karantin davrida bajargan

Keng qamrovli kuchaytirgichlar;(KQK). Bunday rusumdagi kuchaytirgichlar keng spektrli chastotalarni kuchaytirish uchun mo’ljallangan. Masalan ostsillograflar yordamida tadqiq etiladigan keng qamrovli signallar, yoki o’ta yuqori chastotali (SChV diapazon)li signallarni talab etilgan darajada kuchaytirib beradi. Detsimetrli to’lqinlarda (DMV)da ishlaydigan barchatelevideniya qurilmalariga foydalaniladi. Barcha turdagi kuchaytirgichlarni asosiy tavsifi kuchlanishni, tok kuchini, va quvvatni kuchaytirish koeffitsienti hisoblanadi. Kuchaytirgichning asosiy elektron qurilmasi bu –tranzistordir. Oddiy o’zgarmas tok (fototok)ni tranzistor ¹1yordamida kuchaytirishni ko’rib chiqamiz. (1-rasm).

(1-rasm)

2.Quvvat kuchaytirgichlari.
Quvvat kuchaytirgichlari-kirirsh kuchlanishiga nisbatan chiqish voltajining minimal ozgarishi bilan iloji bo’lsa, kirish kuchini oshirish uchun mo’jallangan qurilmadir. Ya’ni, kuchaytirgichlar yukori quvvqt olish qobilyatiga ega, omma chiqish voltaji o'zgarishi yo'ki o'zgarmasligi mumkin. Kuchaytirgichlarning kuchaytirgich samaradorligi har doim 100% dan past. Shuning uchun quvvatni kuchaytirish bosqichlarida yuqori issiqlik tarqalishi kuzatiladi. Quvvat kuchaytirgichlari yuklar bo’ylab kata quvvat talab qiladigan qurilmalarda qollaniladi. Ko’p bosqichli kuchaytirgichlarda kuchaytirish amplifikatsiyasiyani-ning oxirgi bosqichlarida amalga oshiriladi. Ovaz kuchaytirgichlari va RF kuchaytirgichlari yukni etarli darajada etgazib berish uchun oxirgi bosqichda kuchaytirgichlardan foydalanadilar.
Zamonaviy elektronikada, kuchaytirgichlarning aksaryati yarimo’tgazgichka asoslangan komponentlar bilan qurilgan, ammo vakum trubkasi asosidagi kuchaytirgichlar aniqlik, chastotaga javob berish va chidamlilik asosiy talab bo’lgan muhitda ishlatiladi. Masalan, gitara kuchaytirgichlari sifat uchun klapanlardan foydalanadilar va harbiy texnik kuchli elektromagnit impluslarga qarshi chidamliligi uchun valflardan foydalanadilar.
Radioelektron qurilmalarda ishlatilayotgan kuchaytirgich elementlari qanday bo‘lishidan qat’i nazar quvvat kuchay- tirgichlarning sxemasi bir taktli quvvat kuchaytirgich yoki ikki taktli quvvat kuchaytirgich sxemasida tuziladi. Quvvat kuchaytirgichlari qurilmalardagi kuchaytirish pog‘onasining so‘nggi bosqichidagi kuchaytirgich hisobla- nadi. Shuning uchun ular oxirgi kaskad yoki chiqish kaskadi deb ataladi. Quvvat kuchaytirgichlarning asosiy vazifasi qurilmaning iste’molchisini eng katta va kerakli miqdordagi quvvatga ega bo‘lgan signal bilan ta’minlashdir. Shu sababli undan chiqqan signal bevosita iste’molchiga beriladi. Kuchaytirgichning chiqish qarshiligi biror usulda iste’molchining qarshiligiga moslanadi. Qarshiliklarni mos- lashtirish maqsadida, moslovchi kondensator yoki moslov- chi transformatorlar qo‘llanilishi mumkin. Umuman olgan da, tranzistorli kuchaytirgichlar uch xil kuchaytirish rejimida ishlaydi: A, B va AB.

A sinfdagi kuchaytirishda chiqish toki kuchaytirilayot- gan signalning butun davri davomida oqib turadi. Chiqish toki signalning faqat yarim davridan oqib tursa B sinfdagi kuchaytirish deyiladi. Chiqish toki yarim davrga nisbatan ko‘proq vaqt oqib turadigan rejim AB sinfdagi kuchaytirish deb ataladi. AB va B rejimda ikki taktli kuchaytirgichlar ishlaydi. Ularning foydali ish koeffitsiyenti 50% dan ortadi. Kuchaytirgichlarning transformatorsiz sxemasi kichik o‘lchamli chastota diapazoni kengroq bo‘ladi. Ularni oldingi bosqich bilan bevosita ulash mumkin. Shu bois ularni o‘zgarmas tok bo‘yicha manfiy teskari bog‘lanishga kiritish mumkin. Transformatorsiz sxemalar ularda qo‘llanilgan tranzis- torlarning o‘tkazuvchanligi, ulanish usuli, ish rejimi (AB va B)hamda oldingi-keyingi kaskadlar bilan bog‘lanish usuliga ko‘ra turlicha bo‘ladi. Shulardan turli o‘tkazuvchanlikka ega bo‘lgan tranzistorli sxemalarning parametrlari boshqalariga nisbatan yaxshiroq bo‘ladi. Bir tiðli o‘tkazuvchanlikka ega bo‘lgan tranzistorlar- dan yig‘ilgan kuchaytirgich nosimmetrik bo‘ladi. Chunki ular turli sxemada (odatda, UE va UK) ulanadi. Nochi- ziqli buzilishlarni yo‘qotish uchun manfiy teskari bog‘lanish kiritishga to‘g‘ri keladi. Bu esa, o‘z navbatida, yangi dinamik buzilishlarni hosil qiladi. Ikki taktli sxemada chiqish qarshiligi kichik bo‘lishi uchun uni UK sxema bo‘yicha yig‘iladi. Dastlabki tok va kuchlanishi bo‘yicha kuchaytirish VT₁ tranzistorli sxemada bajariladi. VT₃ va VT₂ lar o‘zaro simmetrik emitter takrorlagichlari bo‘lib, signalni tok bo‘yi- cha kuchaytiradi. VT₃ va VT₄ tranzistorlarda siljish kuchlanishi R₁ qarshilik orqali beriladi. Kuchlanishni bunday usulda berish sodda bo‘lsa-da, R₁ qarshilikni tanlashni taqozo qiladi. Tovush hosil qiluvchi dinamik, VT₃ va VT₂ tranzistor emitterlari va C₂ kondensator tutashgan nuqtalarning oralig‘iga ulangan. Kondensator va dinamikni bunday usulda ulash ko‘priksimon ulash deb atalib, sxema tok manbayiga ulanib vaqtida tokning keskin ortishiga yo‘l qo‘ymaydi. Chiqish transformatori bo‘lmagan kuchaytirgichlarni hisoblash quyidagicha boradi.
Agar tranzistor tanlanmagan bo‘lsa, ishni yuklamadagi kuchlanishning maksimal qiymatini aniqlashdan boshlanadi:
U_TN = 0,5E – U_{k min}.
Bu yerda: E—manbaning kuchlanishi; U_{k min} — kollek- tordagi minimal kuchlanish bo‘lib, xarakteristikada to‘g‘ri chiziqli qism boshlanadigan nuqtaga to‘g‘ri keladi (U_{k min} = 0,5...1, 5B).
Yuklama ajratayotgan maksimal quvvat:

Bu yerda: R_n — yuklama qarshiligi.Kollektordagi maksimal tok:
;
formula bo‘yicha; o‘rtacha tokning maksimal qiymati

formula bo’yicha, kaskadning FIK

Formula bo’yicha; kollektorda sochiladigan maksimal quvvat:

formula bo’yicha aniqlanadi.
Agar manba kuchlanishi noma’lum bo’lsa, uni quydagicha topish mumkin:

ga ko’ra tranzistor tipi tanlanadi.