O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta’lim vazirligi urganch davlat universiteti “mehnat ta’limi” kafedrasi

 
 

---

52 
Glossariy
 
Metal qotishmalar
- bir necha xil metallarni yoki metallarni metall bo‘lmagan 
jismlar bilan suyuqlantirib (yoki qizdirib) aralashtirish natijasida olingan murakkab 
modda. 
Qattiq eritmalar -
bir jinsli suyuq eritmalarning qattiq holatga o‘tishi.
Ximiyaviy birikmalar
. Turli metallardan yoki metall va metallmas moddadan 
hosil bo‘lgan qotishma. 
5-MAVZU TEMIR-SEMENTITLI XOLAT DIAGRAMMASI 
Reja: 
1.
Qotishmalarning xolat diagrammasi to‘g‘risida umumiy ma’lumot. 
2.
Xolat diagrammasini tuzish 
3.
Tuzilgan diagrammaning taxlili 
Toza metallarning mustahkamlik chegarasi kichik bo‘lganligidan 
mashinasozlikda asosan ularning qotishmalari ishlatiladi. Metal qotishmalari deb, 
bir necha xil metallarni yoki metallarni metall bo‘lmagan jismlar bilan 
suyuqlantirib (yoki qizdirib) aralashtirish natijasida olingan murakkab moddaga 
birmuncha qattiq bronza olinadi. Bunda metall materialning ekspluatatsion va 
texnologik xossalari yaxshilanadi.
Qotishmalarda 
sodir 
bo‘ladigan 
protsessni 
o‘rganish, 
shuningdek 
qotishmalarning tuzilishini tushuntirish uchun metallshunoslikda komponent, faza, 
sistema kabi tushunchalardan foydalaniladi. Sistemani hosil qiluvchi moddalarga 
komponentlar deyiladi. Toza metall bir komponentli sistemani, ikkita metalldan 
hosil bo‘lgan qotishma esa ikki komponentli sistemani hosil qiladi va h.k. Shu 
jumladan, ko‘rilayotgan temperatura oralig‘ida tashkil etuvchi qismlarga 

---

53 
dissotsiyalanmaydigan barqaror moddalar – ximiyaviy birikmalar ham komponent 
bo‘lishi mumkin. Masalan, rangli metall qotishmalari komponentlariga metallar 
(masalan, rux, mis bilan birikkanda latun hosil bo‘ladi), temir uglerodli 
qotishmalar komponentlariga tarkibida oz miqdorda metallmas moddalarda 
bo‘lgan metallar (temir uglerod bilan birikkanda chuyan va po‘lat hosil bo‘ladi) 
kiradi.
Holat 
diagrammalari 
qotishmalarning 
temperatura 
va 
komponentlar 
konsepsiyasiga bog‘liq holda faza holatining grafik tasviridan iboratdir. Holat 
diagrammalari muvozanat holatlari uchun, ya’ni juda kichik sovish teziligida yoki 
o‘zoq muddat qizdirilganda qotishma erishadigan holat uchun quriladi. 
Qotishmalarning muvozanat holatdagi holat diagrammalari nazariy diagrammalar 
hisoblanadi, chunki amalda haqiqiy muvozanat holat juda kam uchraydi. 
Ko‘pincha qotishmalar metastabil holatda, ya’ni cheklangan turg‘un holatda 
bo‘ladi.
Har qanday qotishmani holat diagrammasini chizish uchun masshtabda 
gorizantal bo‘yicha qotishmani % miqdori, (chap tomani toza qo‘rg‘oshin, o‘ng 
tomoni toza surpma qotishmalari) quyiladi. 
Vertikal bo‘yicha kritik nuqtalarni hamda surma va qo‘rg‘oshin erish nuqtasini 
(327
0
S,630
0
S) masshtabda belgilab chizamiz.
Pastdagi kritik nuqtalarni birlashtirib (246) DE chiziqni, a yuqoridagi kritik 
nuqtalarni birlashtirib AV va VS egri chiziqlarini olamiz. Ikkila egri chiziq V 
nuqtada yapni DE to‘ri chiziqda kesishadi. 
Diagrammadan ko‘rinib turibdiki. Qotishmalar qotish boshlanishi nuqtalari har 
xil bo‘lib, qotish va kristallanishi bir nuqtada ekan. Aralashmalarni ichida faqat 
13% surma va 87% qo‘rg‘oshin kristallanishini boshi va oxiri kritik nuqtasi bitta 
bo‘lib, bir nuqtada qotar ekan.Diagrammani taxlil qilamiz. AVS chiziqdan 
yuqorida hamma qotishmalar suyuq holda bo‘lib. Bu chiziqni Likvidus chiziq deb 
aytiladi.(Lotin tilida – suyuq manoni bildiradi). DVE chiziqni pastki qismida 

---

54 
hamma qotishmalar qattiq holatda bo‘lib, DVE chiziqni Solidius deb aytiladi ( 
solidius- lotincha qattiq mapnoni bildiradi) 
Holat diagrammasida V tochkada (13% surma va 87% qo‘rg‘oshin). Surma 
bilan qo‘rg‘oshinni kristallanishi ayni vaqtda bo‘ladi va surma va qo‘rg‘oshin 
kristallaridan iborat mayin mexanik aralashma hosil bo‘ladi. 
Bunday qotishmani evtektik aralashma deb aytiladi . Evtetik qotishmalar eng 
past erish temperaturasiga ega bo‘lib, mikrostrukturasi yaxshi aralashgan bo‘ladi. 
13% kam surma bo‘lgan qotishmani evtetik tikkaga 40
0
va 13% ko‘p surma 
bo‘lgan qotishma evtetikadan keyingi qotishma deb yuritiladi. 
Evtetikadan keyingi qotishmalarni qotish jarayon VS chiziq bo‘ylab suyuq 
qotishmada surma kristallari ajralib boradi. DE chiziq bo‘ylab esa evtetika qota 
boshlaydi. Evtektikagacha bo‘lgan qotishmalarda AV chiziq bo‘ylab quryoshin 
kristallari ajrala boshlaydi, DE chiziq buyicha esa evtektika qota boshlaydi. 
Agarda qotishma sekinroq sovutilsa DV bo‘yicha quryoshin zarralari 
solishtirma og‘irligi og‘ir bo‘lgani uchun cho‘kma shaklida aralashmani pastqi 
qismiga to‘planib qolishi mumkin.Bunday xodisani likvatsiya deb yuritiladi. 
Evtetikani esa solishtirma og‘irligi kichik bo‘lgani uchun yuqori qatlam hosil 
qiladi. Qotgandan sung hosil bo‘lgan qotishma quyma buyumlar olish uchun 
yaroqsizdir, chunkm struktura bir xil emas. Xuddi shunday xodisani evtektikadan 
keyingi qotishmalarda ko‘rish mumkin. Bunday qotishmani asta-sekin sovushida, 
evtektika aralashmasini solishtirma og‘irligi katta bo‘lgani uchun chukma hosil 
bo‘ladi. Surmaning solishtirma og‘irligi kichik bo‘lgani uchun quyma yuzida 
katlam hosil bo‘ladi.