O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi samarqand iqtisodiyot va servis instituti

 
9.2. Ekskursantlarda e’tibor susayishi va uni bartaraf  
etish yo‘llari 
 
E’tibor qilish (diqqat qilish) insonning u uchun muhim bo‘lgan biror ob’ektga 
ruhiy  faoliyatini  yo‘naltirishi  va  fikrini  jamlashidir.  Ekskursantlarning  e’tibori 
faqatgina ekskursiya mavzusi materiallariga qaratilishi uchun gid ularning fikrlash 
faoliyatini  to‘g‘ri  tashkil  etishi,  yo‘naltirishi  lozimdir.  Ekskursiya  xizmatida 
ob’ektlarni ko‘rish va hikoyasida yangilik, mazmundorlik, soddalilik uyg‘unlashib, 
mavzu  dolzarb  bo‘lsagina  ekskursantlar  diqqati  barqaror  bo‘lishi  mumkin.  Katta 

---

 
139 
hajmdagi  ma’lumot  ham  qanchalik  qiziqarli  bo‘lmasin  e’tibor  susayishiga  olib 
kelishi mumkin, gid bu kabi holatlar bilan kurashishni  o‘rganishi lozim. 
Gid  hikoyasining  qaysi  daqiqalarida,  qanday  oraliqda  e’tibor  susayishi 
boshlanadi?  Ekskursiya  xizmati  amaliyoti  bilan  bog‘liq  bunday  ilmiy  tadqiqotlar 
o‘tkazilmagan,  lekin  har  bir  gid  o‘z  tajribasida  bu  kabi  muammoga  duch  keladi. 
E’tibor  susayishining  davriyligi  va  davomiyligi  ko‘pgina  sabablarga  bog‘liq:  gid 
ma’lumotlarining  eskirganligi,  nutqning  yetarlicha  obrazli,  hissiyotli  bo‘lmasligi, 
ob’ektni  ko‘rsatish  va  hikoyasi  mazmunidagi  bog‘liqlikning  yo‘qligi,  gid 
tomonidan ekskursantlar guruhining o‘ziga xosligini tahlil qilmaganligi va h.k. 
Ma’ruza  o‘qish  metodikasidan  e’tiborning  susayishi  vaqti  borasidagi 
yo‘nalishli  ma’lumotlarni  olish  mumkin.  Notiqlarning  chiqishini  tadqiq  qilgan 
olimlar  shuni  aniqlashdiki,  tinglovchilarda  birinchi  e’tibor  susayishi  ma’ruzaning 
14-18 daqiqasida, ikkinchisi birinchisidan so‘ng 11-14 daqiqada, uchinchisi  9-11 
daqiqadan so‘ng, to‘rtinchisi 8-9 daqiqadan so‘ng va keyinchalik har 4-5 daqiqada 
yuzaga  keladi.  Birinchi  raqamlar  yoshlardagi  e’tibor  susayishini  ko‘rsatsa, 
ikkinchisi  katta  yoshdagilarga  xosdir.  Bu  ma’lumotlarni  gid  ham  notiq  sifatida 
inobatga  olishi  mumkin,  lekin  uning  faoliyati  tashqi  xalaqit  beruvchi  omillarning 
ta’siri bilan murakkablashadi(masalan, zaldagi ma’ruzachidan ko‘ra). 
Ekskursiya jarayonida ob’ektlar, manzara o‘zgarib turadi va bu ekskursantlar 
e’tiboriga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Lekin bitta ob’ekt oldida 10 - 15 daqiqa uzluksiz 
ma’lumot  berilsa  yoki  avtobus  harakatida  atrof-muhit  o‘zgarishsiz  qolsa, 
hikoyaning  4-5  daqiqasidayoq  diqqat  susayishi  boshlanadi.  Uni  quyidagi 
belgilardan  aniqlash  mumkin:  ekskursantlar  bir-biriga  savol  bilan  murojaat 
qilishadi,  hikoyaga  quloq  solishmaydi,  ko‘z  qarashlaridan  bilib  olish  mumkin, 
ba’zi ekskursantlar guruhdan ajralib, ob’ektni mustaqil o‘rganishadi. 
Ekskursantlardagi  e’tibor  susayishini  oldini  olish  va  uni  yuqori  darajada 
saqlab qolish uchun gid ularni faollashtiruvchi ruhiy- pedogogik usullarni oldindan 
o‘ylab  qo‘yishi  kerak.  Ekskursantlar  e’tiborini  saqlab  qolish  uchun  bir  necha 
usullar tavsiya etiladi. 

---

 
140 
Birinchisi,  ekskursiya  ob’ektlarini  ko‘rsatish  tartibi.  Shahar  ichidagi  3  soatli 
avtobusli  ekskursiyada  30  tagacha  asosiy  ob’ektlarni  kiritish  mumkin.  Bunda  har 
bir  ob’ektga  4  daqiqalik  hikoya  to‘g‘ri  keladi.  Ob’ektlarni  ko‘rsatish  jarayoni 
ekskursantlar e’tiborini faollashtiruvchi samarali jarayon bo‘lishi uchun u konkret, 
obrazli,  faol,  mantiqan  ketma-ket,  mavzu  mazmunini  yoritishda  navbatdagi 
pillapoya bo‘lishi kerak. 
Ikkinchisi, «gid portfeli»dagi ko‘rgazmali vositalardan foydalanish. Ob’ektlar 
yetarli bo‘lmagan marshrut uchastkalarida va gid hikoyasi 10-15 daqiqa to‘xtovsiz 
davom  etganda  ko‘rgazmali  vositalardan  foydalanishi  muhimdir.  Ko‘rgazmali 
vosita  ekskursantlarning  hikoyaga  bo‘lgan  e’tiborini  ko‘taradi,  ular  eshitishdan 
ko‘rishga o‘tadi. 
Ekskursiya  mavzusi  matniga  «yorqin  faktlar»,  qiziqarli  epizodlarni  kiritish 
tavsiya etiladi. Solishtirish uchun keltirilgan raqamli faktlar yaxshi samara beradi. 
 
Ekskursantlar  e’tiborini  saqlab  qolish  uchun  qo‘llanilgan  yorqin  faktlar 
ekskursiya  mavzusiga  mantiqan  mos  kelishini  ekskursiya  matni  ustida 
ishlayotganda inobatga olinadi. 
Hazillar, latifalar ham diqqat susayishi bilan kurashda qo‘l keladi. Hazil aqliy 
va  jismoniy  yengillik  bag‘ishlaydi,  eshituvchilarda  ijobiy  kayfiyat  uyg‘otadi,  gid 
va ekskursant o‘rtasida iliq munosabatlarni shakllantiradi. Gid shuni yodda tutishi 
kerakki,  ekskursantlarni  atayin  kuldirish  uchun  mavzuga  to‘g‘ri  kelmaydigan 
hazillar, latifalardan foydalanmaslik lozim.  
Yuqorida  aytib  o‘tilgan  savol-javob  usulini  ham  ekskursantlardagi  e’tibor 
susayishini oldini olishda qo‘llash mumkin.