O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi samarqand davlat universiteti

Kriptografiyaning asosiy tushunchalari 
Kriptografiyaning  asosiy  vazifasi  ma’lumotlarni  saqlash  va 
jo‘natuvchidan  qabul  qiluvchiga  uzatish  paytida  o‘zgarishlardan 
va  ularga  ruxsatsiz  kirishdan  himoya  qilishdir.  Bunga 
ma’lumotlarni  saqlash,  qayta  ishlash  va  almashishda  quyidagi 
elementlardan foydalanish orqali erishiladi: 

 Kriptografik kalitlar – ma’lum qoidalar bo‘yicha buyurtma 
qilingan belgilar tasodifiy ketma-ketligi. Har bir tugma noyobdir, 
belgilar  ketma-ketligi  hech  qachon  takrorlanmaydi.  Kalit  bitta 
foydalanuvchi  yoki  foydalanuvchilar  guruhiga  tegishli  bo‘lishi 
mumkin. 

 Maxfiylik  –  maxsus  algoritmlari  va  shifrlash  usullari 
(nosimmetrik  va  assimetrik),  abonentlarni  o‘zaro  autentifikatsiya 

---

250 
(haqiqiyligini  tekshirish)  qilish  (parollar  almashinuvi),  raqamli 
sertifikatlar va imzolar va hokazolar yordamida erishiladi. 

 Berilgan ma’lumotlarning yaxlitligi va haqiqiyligi elektron 
imzo bilan tasdiqlangan shifrlash orqali saqlanadi. 

 Autentifikatsiya  –  tizimdagi  faqat  huquqiy  ishtirokchilar 
o‘rtasida  aloqa  o‘rnatish,  buzg‘unchilikdan  himoya  qilish. 
Tizimga  kirish  uchun  abonent  sinovdan  o‘tishi  va  foydalanuvchi 
huquqlarini tasdiqlashi kerak. 

 Ma’lumotni  shifrlash  –  bu  butun  axborotni  himoya  qilish 
tizimi  qurilgan  poydevor.  Shifr  -  bu  dastlabki  ma’lumotlarning 
saqlanishi bilan dastlabki ma’lumotni uni taqdim etishning boshqa 
shakliga  o‘tkazish.  Shifrni  ochish  –  shifrlash  kaliti  yordamida  asl 
xabarni tiklang. 
Yuqoridagi  kriptografiya  elementlarining  asosi  xesh  funk-
siyasi hisoblanadi. 
Xesh  funksiyasi  (ingliz  tilidan  hash  -  "aralashmasi")  –  bu 
ma’lum  bir  algoritm  tomonidan  bajariladigan  ixtiyoriyuzunligi 
berilgan  ma’lumotlar  qatorini  belgilangan  uzunlikning  chiqish 
qatoriga o‘zgartiradigan funktsiya. 
Hozirgi vaqtda xesh  funksiyasi mexanizmi amalda juda keng 
qo‘llaniladi. 
Xesh  funksiyalaridan  foydalanib,  ular  quyidagilarni  amalga 
oshiradilar: 

 ma’lumotlar  yaxlitligini  tekshirish  (o‘zgarishlarni  aniq-
lash);  Tekshiruvning  mohiyati  xesh  kodini  saqlash  va  uni  xuddi 
shu  ma’lumotlar  uchun  qayta  hisoblangan  hesh  qiymati  bilan 
solishtirishdir.  Taqqoslangan  qiymatlarning  tengsizligi  yaxlitlikni 
buzishni anglatadi. 

 autentifikatsiya  qilish  tizimlari.  Parol  xeshlaridan  foy-
dalaniladi. 

 elektron  raqamli  imzolarni  (ERI)  yaratish  va  tekshirish; 
Xesh  -  funktsiya  mexanizmi  imzoni  yaratish  va  tekshirish  uchun 
zarur  bo‘lgan  vaqtni  qisqartirish,  shuningdek,  uning  vaqtini 
qisqartirish uchun ishlatiladi. 

 Bitcoin kriptovalyuta va blokcheyin texnologiyasi. 

---

251 
Xesh  funktsiyasi  natijasida  hosil  bo‘lgan  aylantirish  xeshing 
deb nomlanadi. Dastlabki ma’lumotlar kirish massivi, "kalit" yoki 
"xabar"  deb  nomlanadi.  Aylantirish  natijasi  (chiqish  ma’lumot-
lari) "xesh", "xesh kodi", "xesh summasi" deb nomlanadi. 
  Kriptografik  xesh-    funksiyasi  so‘zni  (yoki  ma’lumotni) 
oladi va ularni harf va raqamlardaniborat satrga aylantiradi: