O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi samarqand davlat universiteti

 
II BOB. ELEKTRON BIZNES VA ELEKTRON TIJORAT 
 
2.1. Elektron tijoratning qisqacha tarixi va asoslari 
2.1.1. Elektron tijorat paydo bo‘lish shart-sharoitlar 
 
Elektron  biznes  tarixi XX asrning 60-70-yillari  axborot  texno-
logiyalari  sohasida  inqilobning  boshlanishiga  borib  taqaladi. Axbo-
rot-kommunikatsiya  texnologiyalarining  (AKT)  jadal  rivojlanishi 
korxonalar  o‘rtasida  va  ularning  ichida  ma’lumotlar  almashuvini 
soddalashtirish  va  arzonlashtirishga  imkon  berdi. Yirik  korporat-
siyalar  hujjatli  ishlarning  yuki  va  xarajatlarini  kamaytirish, 
shuningdek,  almashuv  tezligini  oshirish  maqsadida,  elektron 
ma’lumotlar almashuvining qog‘ozsiz texnologiyalarini joriy etishdi. 
Elektron tijorat davrining boshlanishini 1960-yil deb hisoblash 
mumkin.  O‘sha  paytda  American  Airlines  va  IBM  reyslar  uchun 
joylarni  bron  qilish  uchun  avtomatlashtirish  tizimini  yaratishni 
boshladilar – SABRE (Semi-Automatic Business Research Environ-
ment). Bu elektron tijorat tizimini yaratishda birinchi tajriba edi. 
XX  asrning  60-yillarida  AQSHda  zahiralarni  boshqarishni 
avtomatlashtirish  bo‘yicha  ishlar  boshlandi. Iste’mol  tovarlarini 
keng  miqyosli  va  ommaviy  ishlab  chiqarish  va  savdoning  faol 
o‘sishi  natijasida talablarni rejalashtirish va  zahiralarni  boshqa-
rishning matematik  modellaridan foydalanish xarajatlarni  tejashga 
olib  kelishi  aniq  bo‘ldi. Buyurtmalarning    optimal  hajmini  tanlash 
korxonaning savdo-sotiq faoliyati samaradorligini oshirishning mu-
him shartlaridan biri ekanligi aniqlandi, chunki tovarlarning  yetarli 
emasligi  takroriy  buyurtmalar  paytida  ma’muriy  xarajatlarning 
oshishiga  olib  keladi  va  ortiqcha  tovar  esa  pul  mablag‘larning 
muzlatilishiga olib keladi. 
Elektron  biznesni  rivojlantirishdagi  navbatdagi  muhim 
davri XXasrning 60-yillari hisoblanadi. Bu moliyaviy-hisob  oper-
atsiyalarni  avtomatlashtirish  imkonini  beradigan  magnitli  chiziq 
bilan qoplangan va yelim kredit kartalarning paydo bo‘lishi  bilan 
bog‘liq. 

---

107 
1975-yilda frantsiyalik  jurnalist RolanMorenoelektron xotira 
kartasini  ixtiro  qilgan    va  patentlagan. Shu  ihtiro  asosida  80-yil-
larning  boshlarida  Bull  (Frantsiya)kompaniyasi  mikroprotsessor 
o‘rnatilgan smart-kartani  yaratdi va patentini oladi (2.1.1-rasm) . 
70-yillarning o‘rtalarida birinchi marta ma’lumotlar elektron 
almashish ( EDI )  va  elektron  pul  o‘tkazmalari  (EFT) vosi-
talaridan  foydalanishni  boshladilar. Ma’lumotlar elektron    alma-
shuvitizimi  ( EDI ) –  bojxona  deklaratsiyasi,  buyurtmalar,  fak-
turalar va hujjatlar – turli qimmatli qog‘ozlar elektron ro‘yxatdan 
bilan bog‘liq qoidalar va meyorlar majmui.