O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi samarqand davlat сhet tillar instituti

Tireokalsitonin.  Qalqonsimon  bezda  tireokalsitonin  degan  gormon  ham  hosil  bolishi 

keyingi  paytlarda  isbotlandi.  Tirekalsitonin  follikulalar  ichiga  o’tmaydigan  bo’lgani  uchun 

ularning  ichidagi  kolloid  suyuqlikning  tarkibida  uchramaydi.  Bu  gormon  32  aminokislotadan 

tashkil  topgan  polipeptid  bo’lib,  tarkibidagi  aminokislotalarning  joylashish  tartibi  turli 

hayvonlarda  har  xildir.  Tireokalsitonin  qonda  kalsiy  va  fosforning  miqdorini  kamaytiradi.  U 

suyaklardan  qonga  kalsiy  chiqarilishiga  to’sqinlik  qilib,  siydik  bilan  fosforning  ko’p 

chiqarilishiga  sabab  bo’ladi  va  parotireoid  bezlarning  gormoni  bo’lmish  paratgormonning 

antogonisti  hisoblanadi.  Tireokalsitonin  qonda  kalsiy  ko’payib  ketganda  sezilarli  miqdorda 

ajralib, qon ion tarkibining bir me’yorda saqlanishida katta rol o’ynaydi. 

Qalqonsimon  bezning  faoliyatini  asab  va  endokrin  tizimlar  boshqarib  boradi.  Simpatik 

nerv  tizimining  bezga  keladigan  tolasi  qo’zg’atilganda  bezning  giperfunksiyasiga  xos  belgilar 

kuzatiladi,  chunonchi,  ko’z  cho’qqayib  qorachig’i  kattalashadi,  asosiy  almashinuv  kuchayadi. 

Parasimpatik  nerv  tolalari  esa  bez  faoliyatini  susaytiradi.  Shu  bilan  birga,  bosh  miyada 

qo’zg’alish  jarayonlari  ustun  turganda  bez  faoliyati  kuchaysa,  tormozlanish  jarayonlari 

boshlanganda bez faoliyati susayadi. Qalqonsimon bez faoliyatining boshqarilishida gipofizning 

oldingi  qismidan  ajraladigan  tireotrop  gormon  qalqonsimon  bezning  faoliyatini  boshqarishda 

ishtirok  etadi,  -  tireoglobulinning  parchalanishini,  gormonlarning  sintezlanishini,  ularning 

bezdan  qonga  o’tishini  va  bezga  yod  kelishini  kuchaytiradi.  Gipofiz  esa  gipotalamus  bilan 

mahkam  bog’langan  bo’lib,  ikkalasi  yaxlit  tizimni  tashkil  etadi,  deb  yuqorida  aytilgan  edi. 

Binobarin,  qalqonsimon  bez  faoliyatiga  nerv  tizimi  bilan  va  endokrin  tizim  chambarchas 

bog’langan  holda,  birlashtirib  ta’sir  ko’rsatadi.  Miya  po’slog’i  ham  qalqonsimon  bezga 

gipotalamus  -  gipofiz  tizimi  orqali  ta’sir  ko’rsatadi.  Buni  quyidagi  misoldan  ko’rishimiz 

mumkin:  qalqonsimon  bezning  nerv  aloqalari  uzilsa,  bu  vaqtda  asosiy  almashinuvni  shartli 

reflektor  yo’l  bilan  kuchaytirish  mumkin.  Ayni  paytda  miya  po’stlog’i  gipofizdan  tireotrop 

gormon ajralishini kuchaytirish yo’li bilan qalqonsimon bezga ta’sir ko’rsatadi. Ammo bezning 

nerv aloqasi uzilgandan so’ng gipofizning po’stloq bilan aloqasi ham uzilsa, asosiy almashinuvni 

endi  shartli  reflektor  yo’l  bilan  kuchaytirib  bo’lmaydi.Qalqonsimon  bezning  yonida  kichkina 

epitelial  tanachalar,  ya’ni  paratireoid  bezchalar  bor.  Oval  yoki  dumaloq  shaklda  bo’ladigan  bu 

bezchalar  ko’pchlik  sut  emizuvchi  hayvonlarda  to’rtta  bo’ladi.  Ular  aksar  qalqonsimon  bez 

yonidan joy oladi-yu, lekin ba’zi hayvonlarda shu bez to’qimasi bilan bevosita tutashgan holda 

ham  uchraydi.  Asosiy  paratireoid  bezchalardan  tashqari,  qo’shimcha  bezchalar  ham  uchrab 

turadi. Paratireoid bezchalarda ikki xil hujayra bor: bosh hujayralar va asidofill hujayralar. Bosh 

hujayralarning  sekretor  faoliyati  isbotlangan,  asitofill  hujayralarni  funksiyasi  esa  hali 

aniqlanmagan.  Bu  bezchalar  simpatik  nerv  tizimi  tolalari  bilan  ta’minlanadi.  Ammo,  adashgan 

nervdan parasimpatik tolalar ham oladi. 

Paratireoid  bezchalar  ishlamay  qo’yganda  nimalar  ro’y  berishi  otlar,  itlar  ustida  shu 

bezchalarni  olib  tashlab  o’tkazilgan  tajribalarda  o’rganildi.  Itlarda  to’rtala  bezlarning  hammasi 

olib  tashlansa,  ikki-uch  sutka  o’tgandan  so’ng  itlar  ishtahasi  yo’qolib,  juda  qiyinlik  bilan 

yuradigan, bosh  va tanasining ayrim  muskullari tinmay titrab turadigan bo’lib  qoladi. Bu titroq 

vaqt  o’tishi  bilan  tobora  kuchayaveradi  va  keyinchalik  hayvon  tanasining  boshdan-oyog’iga 

tarqalib,  umumiy  talvasaga  aylanadi,  talvasa  tutishi  tobora  tezlashaveradi  va  oxirida  it  halok 

bo’ladi. 

Paratireoid  bezchalar  to’la  olib  tashlanmasa,  hozir  aytib  otilgan  hodisalar  kamroq 

darajada  namoyon  bo’ladi,  ammo  shunda  ham  hayvon  ozib  ketadi,  junlari  to’kilib  shilliq 

pardalariga qon quyiladi, meda va ichaklarida uzoq vaqt davomida tuzalmaydigan yaralar paydo 

bo’ladi.  Paratireoid  bezchalar  olib  tashlangandan  keyin  titroq  (tetaniya)  paydo  bo’lish  muddati 

va nechog’li namoyon bo’lish darajasi ozuqaga ham bog’liq. Jumladan, paratireoid bezlari olib 

tashlangan  itlarga  go’sht  berish  titroq  paydo  bo’lishini  tezlashtirsa,  sut  va  o’simlik  ozuqalarini 

berish  tetaniyaning  kechroq  to’tishiga  sabab  bo’ladi.  Chunki  o’simlik  dunyosidan  olingan 

ozuqalar va sut  tarkibida kalsiy  go’shtdagiga qaraganda ko’proq, fosfor kamroqdir. Paratireoid 

olib  tashlangandan  keyin  kuzatiladigan  kasallik  belgilarining  go’shtxo’r  hayvonlarda  o’txo’r 

hayvonlardagiga  qaraganda  kuchliroq  avjiga  chiqishiga  sabab  ham  shu.  Paratireoid  bezlarning 

---

 

55 

hammasini butunlay olib tashlash barcha turdagi hayvonlarda ham ertami-kechmi albatta o’limga 

olib  kelishini  aytib  o’tish  kerak.  Bo’g’ozlik,  laktasiya  kabi  fiziologik  jarayonlar  paytida 

organizmning  kalsiyga  bo’lgan  ehtiyoji  oshadi.  Demak,  paratireoid  bezlarni  shu  davrda  olib 

tashlash  zo’r  tetaniya  tutushiga  sabab  bo’ladi.  Paratgormon  etishmasligidan  paydo  bo’ladigan 

tetaniya yosh hayvonlarda voyaga etgan hayvonlardagiga qaraganda kuchliroq bo’lib o’tadi. 

Organizmga kalsiy to’planib qolishiga sabab bo’ladigan moddalar - kalsiy va vitamin Dni 

etarli  miqdorda  berib  turish  tetaniya  paydo  bo’lishiga  vaqtincha  to’sqinlik  qiladi.  Paratireoid 

bezchalardan ishlanib, qonga o’tib turadigan paratgormon oqsil modda bo’lib, organizmda kalsiy 

va fosfor almashinuvining boshqarilishida ishtirok etadi. Bu gormon etishmaganda qonda kalsiy 

kamayadi.  Odatda,  organizmda  paratgormon  suyak  to’qimadan  belgili  miqdordagi  kalsiyning 

qonga  chiqib  turishini  va  shu  tariqa  qondagi  kalsiy  miqdorining  normal  darajada  saqlanishini 

ta’minlaydi.  Bundan  tashqari,  paratgormon  ichaklardan  kalsiyni  qonga  so’rilishini,  buyrak 

kanalchalarida  kalsiy  reabsorbsiyasini  kuchaytiradi,  suyaklarda  asteoklastlarning  ko’payishini 

ta’minlaydi. 

Natijada qonda kalsiy miqdori odatda doimo bir  me’yorda (normada 9-12 mqr % atrofida) 

saqlanib turadi. Paratgormon siydik bilan fosfatlar chiqishini kuchaytiradi. Paratireoid bezchalar 

olib  tashlanganda  yoki  ular  faoliyati  buzilganda,  paratgormon  etishmay  qolishi  tufayli  qonda 

kalsiy  miqdori  kamayib  7  hafta  5  mqr  %  ga  tushib  qoladi.  Fosfatlar  ko’payib  ketadi.  Bu  esa, 

miya  po’stlog’i  funksional  holatining  buzilishiga  olib  keladi.  Orqa  miya  uzunchoq  miyaning 

qo’yorog’idan kesib  qo’yilsa, tetaniya hodisalari to’xtaydi.  Paratgormon  hayvonga ichirilganda 

uning  aksariyat  qismi  oshqozon-ichak  tizimida  faolligini  yo’qotadi.  Shuning  uchun  ham  bu 

gormonni  qonga  yuborish  yaxshi  natija  beradi.  Paratgormon  uzoq  vaqt  davomida  organizmga 

ko’p  miqdorda  yuborilsa,  yoki  paratireoid  bezlarning  funksiyasi  kuchayib  kesa,  organizmda 

kalsiy  va  fosfor  almashinuvi  buziladi.  Qonda  kalsiy  miqdori  ko’payib,  muskullarning  ish 

qobiliyati pasayadi, organizm tez charchaydigan bo’lib qoladi. Siydik va axlat bilan kalsiy ko’p 

chiqariladi. Paratgormon - organizmga paydar-pay ko’plab yuboriladigan bo’lsa, buyrak faoliyati 

buzilib, organizm halok bo’lishi mumkin. 

Paratireoid  bezchalar  faoliyatining  boshqarilishi.Qondagi  kalsiy  ionlari  bez  to’qimasiga 

bevosita  faol  ta’sir  ko’rsatishi  mumkin  bo’lganidan  bu  bezchalar  faoliyatining  boshqarilishida 

qondagi kalsiy miqdorining ahamiyati katta. Qonda kalsiy kamayganda, paratireoid bezlar ichki 

sekresiyasi  kuchayadi,  ko’payganda esa susayadi. Paratireoid  bezlardan tarkibida kalsiy ionlari 

bo’lmagan  qon  o’tkazilsa  (perfuziya),  paratgormonning  ko’p  ajralishini  ko’ramiz.  Demak, 

qondagi  kalsiy  ionlari  miqdori  bilan  paratgormonning  ajralishi  o’rtasida  qaytar  bog’lanish 

mavjud.  Qondagi  kalsiy  miqdori  ham  paratgormon  tufayli  nisbatan  doimo  o’zgarmas  darajada 

bo’ladi. 

Ko’pchilik  umurtqali  hayvonlarning  buyrak  usti  bezlari  juft  organ  bo’lib,  buyraklarning 

ustida joylashgandir. Ayrim hayvonlarda bu bezlar buyrakka bevosita tutashib tursa, ikkinchi bir 

xil  hayvonlarda  buyrakdan  bir  oz  nariroqda  joylashgan  bo’ladi.  Buyrak  usti  bezlari  bir-biridan 

farq  qiladigan  ikki  qavatdan,  po’stloq  (interinal  to’qima)  qavati  va  mag’iz  (xromofin  to’qima) 

qavatidan  tashkil  topgan.  Organizmda  mag’iz  va  po’stloq  qavatlarining  hujayralaridan  iborat 

mayda  bezchalar,  ayrim  hollarda  esa  har  ikkala  tomoni  shakllangan  qo’shimcha  holatida  ham 

uchraydi. 

Bu qavatlar o’zining funksional jihatidan ham bir-biridan farq qiladi. Mag’iz qatlami kalsiy 

bixromat  bilan  bo’lganda  sarg’ish-jigarrang  turga  bo’linadi,  bu  qavat  hujayralarning  xromotin 

hujayralar deb atalishiga ham sabab shu. Buyrak usti bezlari qalqonsimon bezga qaraganda qon 

bilan  kamroq  ta’minlanadi.  Har  bir  bezga  uchta  arteriya  qon  tomiri  keladi.  Ular  bezning 

kapsulasiga  kapillyarlar  to’rini  hosil  qilib,  mag’iz  qavatiga  yo’naladi.  Shunday  qilib,  bezning 

mag’iz qavati po’stloq qavatining sekretiga to’yingan qon bilan taminlanadi.