O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi samarqand davlat сhet tillar instituti

 

Asab tizimining gigiyenasi 

 

O’sib kelayotgan yosh avlodning sog’lig’ini saqlash masalasi keng ma’nodagi tushuncha 

bo’lib o’quvchilarning charchashi - ya’ni, toliqishi va o’ta charchashining oldini olish vazifasini 

ham  o’z  ichiga  oladi,  bu  esa  birinchi  navbatda  o’quvchining  o’ta  toliqishiga  yo’l  qo’ymaslik 

bilan bog’liqdir. Bu masala maktabdagi pedagoglar, tibbiyot xodimlari va ota-onalarning diqqat 

markazida turishi lozim. «Maktab kasalliklari» deb ataluvchi kasalliklarning oldini olish hozirgi 

vaqtda  o’quvchilar  tarbiyasi  bilan  shug’ullanuvchi  har  bir  shaxsning  kundalik  asosiy 

vazifalaridan biridir. 

Zamonaviy  o’qitish  jarayoni,  o’quvchiga  axborot  berishning  yangi  shakl  va  usullarini 

qo’llamoqda, ya’ni bilim berishning samaradorligini oshirishiga qaratilgan texnika vositalari va 

yangi  innovatsion  texnologiyalaridan  keng  foydalanilmoqda.  Natijada  o’quvchining  darsdagi 

faoliyatini bir muncha faollashtirishga erishildi. 

---

 

29 

Shuni  ta’kidlash  kerakki,  hozirgi  zamon  sharoitida  maktab  o’quvchisiga  maqbul  o’quv 

yuklamasini belgilash muhim dolzarb vazifa hisoblanib, birinchidan, o’quv rejasida belgilangan 

bilimlarni  o’quvchi  tomonidan  to’licha  o’zlashtirishni  ko’zda  tutsa,  ikkinchidan,  o’quvchining 

o’z  shaxsiy  ehtiyoji  uchun  ham  yetarli  vaqt  ajratiladi.  Eng  muhimi,  o’quvchining  jismoniy 

rivojlanishiga, ish faoliyatiga va salomatligiga salbiy ta’sir etuvchi omillarning oldi olinadi. 

O’quv  yuklamasining  pedagogik  va  gigiyenik  jihatlarini  o’rganish,  toliqishning  oldini 

olish  yo’llarini  izlab  topish  pedagogika  fani  va  maktab  o’qituvchilari  oldida  turgan  muhim 

masalalardan  biri  hisoblanadi.  Odam  organizmining  barcha  to’qima  va  organlaridagi  hayotiy 

jarayonlar, ularning ishi markaziy asab tizimi tomonidan boshqariladi. 

           Odam  tug’ilganidan  boshlab    uning  butun  umri  davomida  bajaradigan  aqliy  va  jismoniy 

faoliyatining  takomillashuvi,  ya’ni,  tarbiyalanishi,  bilim  olishi,  hunar  o’rganishi  miya 

po’stlog’idagi asab markazlarinint funksional holatiga bog’liq.  

      Asab  tizimining  faoliyati  ikki  xil  sababga  ko’ra  susayishi  mumkin.  Birinchidan,  asab 

to’qimalaridagi  tug’ma  kamchiliklar,  tug’ilgandan  keyin  har  xil  kasalliklar,  shikastlanishlar 

oqibatida  asab  faoliyatining  pasayishi;  ikkinchidan,  asabning  funksional  kasalliklari,  ya’ni 

gigiyenik  talablarga  rioya  qilmaslik  natijasida  tizimning  zo’riqishidan  nevroz,  ya’ni  asab 

kasalliklari paydo bo’lishidir. 

Ko’pincha  ota-onalar  va  o’qituvchilar  o’quvchi  xulqida  va  holatida  aqliy  charchash 

alomotlarini sezsalarda, e’tibor bermaydilar, chunki bu o’zgarishlar, vaqtinchalik bo’lib, tez o’tib 

ketadi  deb  o’ylashadi.  Lekin  bular  bolada  boshlanyotgan  surunkali  charchoqlikning  birlamchi 

belgilari  bo’lib,  «astenik  sindrom»  deb  ataladi  va  bu  kasallik  markaziy  asab  tizimi  faoliyati 

buzilishining  bir  turi  hisoblanadi.  Kasallik  belgilarning  paydo  bo’lishi  va  kechishi  darajasiga 

qarab, astenik sindrom shartli ravishda bir necha bosqichga ajratiladi. 

Birlamchi-giperstenik  bosqichda  serzardalik,  o’ta  ta’sirchanlik,  o’zini  tuta  bilmaslik, 

besabrlik  kabi  belgilar  paydo  bo’ladi.  Bolalar  faol  bo’lishadi,  ammo  ularning  faoliyatida  tartib 

bo’lmaydi.  Ular  tinimsiz  bo’lib,  biror  ishni  oxirigacha  diqqat-e’tibor  bilan  bajara  olmaydilar, 

ozgina  muvaffaqiyatsizlik  ular  faoliyatini  izdan  chiqarib  yuboradi.  Ular  qiynalib  uyquga 

ketishadi, bezovta uxlashadi, ko’p tush ko’rishadi. 

Agar o’z vaqtida chora ko’rilib, kasallik sabablari bartaraf etilmasa,  kasallik kuchayib, 

ikkinchi  bosqichga  o’tib  ketadi.  Bunda  o’ta  ta’sirchanlik  va  jizzakilik,  toliqish  bilan  birga 

kechadi.  Bolaning  ish  faoliyati  kuchli  boshlanib,  birdan  pasayib  ketadi.  Jahldorlik,  yomon 

kayfiyat va odamovilik bilan almashinadi. Bunda o’quvchi yozgan paytida boshqalarga nisbatan 

grammatik xatolarni ko’proq qiladi. Ba’zida duduqlanish, kamgaplik, tunda siydik tuta olmaslik 

ya’ni  enurez  holatlari  yuzaga  chiqadi.  Bundan  tashqari  so’zlardagi  harflarni  ham  tushirib 

qoldiradi,  yangi  materialni  qiyin  o’zlashtiradi,  lanjlik  va  bosh  og’rish  o’quvchi  ish  faoliyatini 

susaytiradi.  Bunday  holatlar  paydo  bo’lishiga  ko’pincha  o’tkir  yuqumli  kasallar  bilan 

og’riganlik, ichki organlarnnig surunkali kasalliklari, bahor va qish fasllarida bola va o’smirlar 

organizmida vitamin yetishmasligi, o’quv yuklamasining ortib ketishi kabi omillar sabab bo’ladi. 

Albatta  ko’p  narsa  maktab  va  oiladagi  ruhiy  muhitga  bog’liq.  Oilada  ota-onalar  o’rtasidagi 

janjallar,  ichkilikbozlik,  bolaga  nazoratsizlik,  oilalarning  buzilib  ketishi,  bolalar  va  o’smirlar 

asab  tizimi  faoliyatining  izdan  chiqishiga  sabab  bo’lsa,  maktab  va  liseylarda  o’qituvchi  bilan 

o’quvchi,  talaba  o’rtasidagi  yoki  o’quvchi  va  talabalarning  o’zaro  kelishmovchiliklari, 

o’quvchilarning o’qituvchidan qo’rqib qolishi, bu kasallikning yuzaga chiqishiga turtki bo’ladi. 

Asab tizimiga bog’liq bo’lgan bunday negativ holatlarni yo’qotish uchun ota-onalar, shifokorlar 

va pedagoglar birgalikda ish olib borishi, uni yuzaga keltirgan sabablarni bartaraf etishga harakat 

qilishlari  kerak.  Buning  uchun  maktabda  dars  jadvallari  va  o’quv  yuklamalari  bolaning  yosh 

xususiyatini  hisobga  olgan  holda  tuzilishi,  o’quvchilar  vitaminlarga  boy,  yuqori  kaloriyali 

ovqatlar  iste’mol  qilishi,  faol  dam  olishi,  sof  havoda  sayr  qilishi,  tonusni  kuchaytiradigan 

achchiq  choy,  kofe  ichmasliklari  kerak.  O’qituvchilar  o’quvchilar  bilan,  ularning  xarakterini, 

hisobga olgan holda muomala qilishlari kerak. 

Maktab  o’quvchilari  va  lisey  talabalari  asab  tizimida  bunday  kamchiliklarning  yuzaga 

kelmasligi  uchun  3-4  soatdan  keyin  yoki  dars  oxirida  o’quvchilar  uyga  kelgandan  keyin  ularni 

---

 

30 

dam  oldirish  katta  ahamiyatga  ega.  Shuni  unutmaslik  kerakki,  aqliy  mehnat  bilan 

shug’ullanuvchilarda zo’riqish  alomatlari boshqalarga nisbatan ko’proq uchraydi  va bu harakat 

faolligi  (gipodinamiya)  kamaygan  sharoitda  yorqin  namoyon  bo’ladi.  Bu  holat  emotsional 

zo’riqish bilan birga qo’shilib, ko’pincha yurak-qon tomir kasalliklariga, asab va endokrin tizimi 

faoliyatining, buzilishiga olib keladi. Bolalar va o’smirlarning shakllanayotgan  yosh organizmi 

ayniqsa  aqliy  zo’riqish  asoratlariga  o’ta  sezgir  bo’ladilar.  Bilim  berishning  amalda 

qo’llanilayotgan  hozirgi  o’quv  dasturi  o’quvchining  yuksak  bilim  olishiga  va  faol  fikrlash 

jarayoniga  mo’ljallangan bo’lib, bolalar va o’smirlardan kuchli aqliy emotsional mehnatni talab 

qiladi. O’tkazilgan tadqiqotlarning ko’rsatishicha, o’qishning og’irligi o’quvchilar salomatligiga 

salbiy  ta’sir  ko’rsatadi,  shuningdek,  asab  buzilishi,  xulq-atvorda  beqarorlik  alomatlari  paydo 

bo’lishiga  olib  keladi.  Aqliy  mehnat  (o’qish,  yozish,  fikrlash,  masala  yechish,  dars  tinglash  va 

tayyorlash va hokazolar) asosan ko’rish, eshitish, organlari va ularning bosh miya pustlog’idagi 

markazlarining  asab  hujayralarini  bajaradigan  ishidir.  Shunday  ekan,  o’quvchilar  aqliy  mehnat 

gigiyenasining zarur shartlarini: kun tartibiga rioya qilish, fizkultura va sport bilan shug’ullanish, 

o’quv va o’qishdan tashqari mashg’ulotlar uchun sharoit yaratish, bir faoliyatni ikkinchisi bilan 

almashtirib  turish,  spirtli  ichimliklar  ichmaslik,  chekmaslik,  zararli  odatlarga  berilmaslik  va 

hokazolarni ongli ravishda bajarishga harakat qilishlari zarur.