О‘zbekiston respublikasi oliy va о‘rta maxsus ta’lim vazirligi о‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi markazi surxondaryo viloyati hokimligining о‘rta maxsus

Iqtisodiy va siyosiy taraqqiyot Yangi hukumat o'tkazgan dastlabki muhim islohot agrar islohot bo'ldi. Unga ko'ra, yer bevosita unda ishlayotganlarga berilishi ko'zda tutildi. Biroq za-mindorlarning qattiq qarshilik ko'rsatishi oqibatida hamma dehqonlar ham yerli bo'la olmadi. Shunga qaramay, yerni zamindorlardan ijaraga olib ishlayotganlarning katta qismi yerli bo'lib qoldi. Mustaqillik yillarida qishloq xo'jalik mahsulotlari yetishtirish hajmi ikki baravardan ortiq ko'paydi. Hindiston 1966-yilgacha uchta besh yillikni amalga oshirdi.
To'g'ri, aholining barchasi ham to'q yashamayotgan yoki ma'lum qismi och holatda yashayotgan bo'lsa-da, islohot tufayli Hindiston o'z aholisini oziq-ovqat bilan asosan o'zi ta'minlash imkoniga ega bo'ldi.
Hindiston hukumati milliy sanoatni rivojlantirishga ham alohida e'tibor berdi. Natijada sanoat ishlab chiqarishi deyarli to'rt baravar ko'paydi. Hindiston agrar davlatdan agrar-industrial davlatga aylandi. 1990-yilda Hindiston 170 mln kv/s elektr energiya, 12 mln tonna po'lat, 30 mln tonna neft ishlab chiqardi. Avtomobil, avtobus, radio, televizor ishlab chiqarish yuksak sur'atlarda rivojlanmoqda. Traktor ishlab chiqarish bo'yicha dunyoda yetakchi davlatlardan biriga aylandi.
Hindiston iqtisodiyotida davlat sektori yildan-yilga kamayib bormoqda. Bugungi kunda u jami milliy mahsulotning 20 foizini ishlab chiqaradi, xolos. Hindiston siyosiy hayotida parlamentarizm mustahkam qaror topdi.
Taraqqiyot yo'lidagi ijtimoiy-siyosiy muammolar Hindiston Respublikasi butun taraqqiyoti yillarida ijtimoiy-siyosiy muammolarga duch keldi va hozirgacha ular o'z yechimini topgani yo'q. Bular: hinduiylar bilan musulmonlar o'rtasidagi diniy qirg'inlar; musulmonlarning Kashmirni Pokiston bilan birlashtirish uchun kurashi; sikxlarning siyosiy muxtoriyat uchun kurashi; Panjobning Hindiston tarkibidan ajralib chiqish uchun kurashi bilan bog'liq muam-molardir. Bunga yana mamlakat 20 foiz aholisining yersizligi, 30 mln ga yaqin aholining ishsizligi; 60 foiz aholining hamon savodsizligi kabi muammolar ham qo'shiladi.
1957-yil martida bo'lib o'tgan saylovlarda J. Neru yana Bosh vazirlikka saylandi, R. Prasad esa Prezidentlik lavozimini egalladi. J. Neru vafotidan so'ng 1964-yil 2-iyunda L. B. Shastri Hindiston Bosh vaziri bo'ldi. Lekin 1966-yil 11-yanvarda Pokiston bilan urushni to'xtatish haqida Ayubxon bilan bitimni imzolagach, Toshkentda vafot etdi.
L. B. Shastri vafot etgach, Indira Gandi 1966—1977-yillarda bosh vazir bo'lib turdi. I. Gandi o'z mavqeyini mustahkamlash uchun 1970-yilda 4-beshyillik rejani qayta ko'rib chiqdi va davlat sektorini mustahkamlash choralarini ko'rdi. 14 ta bank, ulgurji savdoning bir qismi milliylashtirildi, monopoliyalarning roli cheklandi. Mayda ishlab chiqarish (kichik biznes)ni rivojlantirish choralari ko'rildi. Ba'zi shtatlarda mayda yer uchastkalariga soliq bekor qilindi, katta yer egalari yerlarining maksimal darajasini pasaytirish, sobiq knyazlarning pensiya va imtiyozlarini bekor qilish choralari ko'rildi. Bu narsa parlamentda oppozitsiyani kuchaytirdi. 1971-yilda sug'urta ustidan nazorat o'rnatildi, yengil sanoatda davlat korxonalari paydo bo'ldi, xususiy mulkni milliylashtirish haqida konstitutsiyaga tuzatish kiritildi.
Bu tadbirlar yirik burjuaziya va monopolistik unsurlarning noroziligini kuchaytirdi. HMKda ham bo'linish yuz berdi. 1975-yilda hukumat yangi dastur e'lon qildi. Unda xalqni g'alla va boshqa tovarlar bilan ta'minlash uchun davlat ta'minot tizimini joriy qilish, yer uchastkalarining maksimal darajasini cheklash va ortiqcha yerni yersiz dehqonlarga berish haqidagi qonunni barcha shtatlarda joriy qilish, qishloq xo'jalik ishchilarining minimum ish haqini belgilash, uy qurish uchun bepul yer ajratish, qaram mehnatni bekor qilish, eng kambag'al dehqonlar qarzini bekor qilish, shaharda yer uchastkasining maksimal darajasini belgilash, olibsotarlikka yo'l qo'ymaslik aytilgan edi. Shuningdek, iqtisodiy jinoyatlar; oziq-ovqatni noqonuniy to'plab qo'yganlik, kontrabanda, soliqlarni to'lamaganlik uchun jazolash ham o'z ifodasini topdi. Lekin bular chala qoldi.
Oppozitsiyachilar Janata parti (Xalq partiyasi) ni tuzdilar va 1977-yil martida parlamentga o'tkazilgan saylovlarda Morarji Desai boshliq hukumat tuzdilar. Janata partidan ajralib chiqqan va 1980-yilda tashkil topgan Bxaratiya Janata parti (BJP) mamlakatda diniy o'ziga xoslikni shior qilib olgan partiyadir.
Bu partiya Hindistonni faqat hinduiylik diniga e'tiqod qiluvchilar davlatiga aylantirish maqsadini ilgari surdi. Ayni paytda musulmonlarni siyosat va iqtisoddan chetlatishni targ'ib etdi. Aholisining 11 foizi musul-monlardan iborat bo'lgan davlatda bunday g'oyaning ilgari surilishi mamlakat siyosiy birligini katta xavf ostiga qo'yadi.
Mamlakat birligiga sikxlar harakati ham jiddiy xavf solmoqda. Ular sikxiylik diniga e'tiqod qiladilar. Bugungi Hindistonda 17 mln sikxiy yashaydi. Oz sonli bo'lsa-da, davlat hayotida katta mavqega ega. 1980-yil yanvardagi saylovlarda Bosh vazirlikka qaytgan HMK vakili Indira Gandi (1966—1977; 1980—1984-yillarda) davrida ba'zi siyosiy xatoliklarga ham yo'l qo'yildi. Chunonchi, u hindi tilini davlat tiliga aylantirishga harakat qildi. Buni boshqa millatlar vakillari milliy kamsitish sifatida qabul qildilar.
Panjob shtatida yashovchi sikxlar bunga qarshi ajralib chiqish harakatini boshladilar. Ular o'z oldilariga Panjobni Hindistondan ajratib olib, Xoliston deb ataluvchi davlat tuzish maqsadini qo'ydilar. Ayni paytda ular terrorni kuchaytirdilar. Tabiiyki, markaziy hukumat Hindistonningbo'linib ketishiga toqat qila olmasdi.
Fuqarolar urushi kelib chiqishining oldini olish maqsadida 1984-yilning 5-iyunida I. Gandi sikxlarning muqaddas joyi — Oltin ibodatxonani shturm bilan olishga buyruq berdi. Sikxlar qattiq qarshilik ko'rsatdilar. Natijada 300 kishi o'ldirildi. Ayni paytda hukumat armiyasi sikxlarning yana 37 ibodatxonasini egalladi. Sikxlar harakati bostirilgan bo'lsa-da, ular I. Gandidan suiqasd yo'li bilan o'ch oldilar.
1984-yilning 31-oktabrida I. Gandining sikxlardan bo'lgan shaxsiy soqchisi uni otib o'ldirdi. Onasining o'rnini egallagan Rajiv Gandi (1944— 1991) sikx terrorchiligiga chek qo'yishga qaror qildi. 1987-yilning may oyida Panjob to'g'ridan to'g'ri markaziy hukumatga bo'ysundirildi. Bu esa shtatni muxtor vakolatdan mahrum etishni anglatar edi. Sikxlar bunga qattiq qarshilik ko'rsatdilar. Hukumat armiyasi bunga javoban 1988-yilning may oyida yana Oltin ibodatxonani egalladi. Oqibatda minglab kishilar halok bo'ldi. Bu esa 1989-yilda R. Gandini bosh vazirlik lavozimidan ketishga majbur etdi. 1989-yil noyabrdagi saylovda Milliy front rahbari Rajendra Pratap Singx Bosh vazir qilib saylandi. 1991-yilgi parlament saylov oldi uchrashuvlarining birida R. Gandi ham o'ldirildi (1991-yil 21-may kuni). Diniy, etnik to'qnashuvlar keyingi yillarda ham davom etdi.
1992-yilning dekabr oyida hinduiy fanatiklar (mutaassiblar) XVI asrda qurilgan musulmonlar masjidini buzib tashladilar. Bu esa Bombey va Kalkutta shaharlarida hinduiylar va musulmonlar o'rtasida qirg'in keltirib chiqardi. Oqi-batda 300 kishi halok bo'ldi va 1200 dan ortiq kishi yaralandi. Kashmirda asosan musulmonlar yashaydi. Markaziy hoki-miyat bu shtatda ham to'g'ridan to'g'ri boshqaruv joriy etishga uringan edi. Bu esa separatchilik harakatini kuchaytirdi, Hindiston va Pokiston munosabatlarini keskinlashtirdi.
Bu kabi o'ta murakkab muammolarni bartaraf etish yolida jiddiy harakatlarqilindi. Ayni paytda Hindiston, bu muammolarga qaramay, ildam taraqqiy qilib bordi.
1991-yil mayida bo'lib o'tgan saylovlarda HMK g'alaba qozonib, Narasimxa Rao boshliq hukumat tuzildi va mamlakatni 8 yil boshqardi. Iqtisodiyotda milliylashtirishdan chiqarish davom ettirilib, zarar ko'rib ish-layotgan fabrika va zavodlar yopildi. Investitsiya ko'paytirildi, mehnat intizomi yaxshilandi, moddiy manfaatdorlik kuchaydi. Natijada inflatsiya pasaydi, sanoatga katta miqdorda sarmoya qo'yildi, qishloq xo'jaligida mayda dehqonlarning ulushi ko'paydi. 1994-1995-yillarda sanoatning yillik o'sishi 10 foizga, yalpi milliy mahsulotning yillik o'sishi 5 foizga chiqdi. Bu Hin­diston uchun katta ahamiyatga ega edi.
Hindiston Milliy Kongressi rahbariyatida korrupsiya, poraxo'rlik va boshqa jinoyat holatlari yuz berdi. 1996-yilda 30 dan ortiq yuqori tabaqa rahbarlari sudlanib, jazo oldilar.
Bu davrga kelib jangovar indujzm millatchiligi kuchaydi. Bu qaysi partiyaning ideologiyasi ekanligini yuqorida ko'rdik. 72 foiz aholisi hin-doriylardan iborat bo'lgan aholining shovinistik qatlamlari kayfiyatini o'zida mujassamlashtirgan BJP 1998-yil fevraldan parlament saylovlarida g'alaba qildi va uning yetakchisi Atal Bexari Vajpai 19-martda Bosh vazir qilib saylandi. Navbatdagi saylovlarda ham Vajpai o'z o'rnida qoldi.
Lekin 2004-yil mayda hokimiyatda o'zgarish bo'lib, Bosh vazirlik lavo-zimini Manmoxan Singx egalladi.