O’zbekiston respublikasi oliy va о‘rta maxsus ta’lim vazirligi namangan muxandislik-texnologiya instituti turdali toshmirzayevich malikov

 
 
Oilani fuqarolik jamiyatining, davlatning eng muxim xujayrasi deyishadi. 
Chunki xar bir jamiyat a’zosining, bulajak fukuroning tarbiyasi oiladan boshlanadi. 
Oila uch jixatni: uzining bevosita kurinishi bulmish nikoxni; oilaviy mulk va 

---

354 
anjomlar xamda ular xakidagi gamxurlikni; bolalar tarbiyasini uz ichiga oladi. 
Qonunga binoan nikox tuzish shartlarida eng muximlari – nikoxga 
kiruvchilarning uzaro roziligi va ularning nikox yoshiga yetganliklari. Bu – 
masalaning huquqiy tomoni. Uning ikkinchi – axloqiy tomoni xam borki, u sevgi 
bilan bog’liq. Nikox tuzishdan avval ikki yosh orasida gox ochik sevgi – muntazam 
uchrashuvlar, axdu paymonlar qilish yoki orkavorotdan bir-birini yoktirishi xollari 
bulishi mumkin. xar ikkala xolda xam rozilik uzgarmas shart xisoblanadi. 
Ba’zan, qadimda Shark xalqlarida, shu jumladan o’zbeklarda kizning yoki 
yigitning roziligisiz tuy qilib yubora berishgan, ota-onalar kelishsa – bas, degan 
fikrlarni uchratadi kishi. Ayniksa, bunday gaplar shurolar davrida tinimsiz takrorlanar 
edi. Vaxolanki, bunday xol kam bulgan, uni musulmonchilik inkor etadi. Rivoyat 
qilishlaricha, paygambarimiz Muxammad alayxissalom uylariga sovchi kelganida, 
kizlari Fotimadan doimo rozilik suraganlar va rad javobi olganlar. Faqat xazrat Ali 
sovchi kuyganlarida, Bibi Fotima rozilik berganlar. Demak, farzandninng roziligini 
olish bizga paygambarimizdan qolgan sunnat. 
Xozirgi kunda xam kupgina yoshlarimiz sovchi orqali turmush quradilar. Odatda 
sovchi kelib ketgach, yigit bilan qiz uchrashtiriladi, ikkalasi bir-birini ma’kul ko’rsagina, 
fotixa qilinib, tuy taraddudi kuriladi. Juda kup xollarda bunday yoshlar urtasida 
keyinchalik xaqiqiy muxabbat shakllanadi. Abdulla kodiriy «utgan kunlar» romanida 
tasvirlagan Otabek bilan Kumush urtasidagi sevgini buning mumtoz namunasi desa 
buladi. Ochigini aytish kerakki, muxabbatning xam uz darajasi bor: Layli bilan 
Majnunning muxabbati xamma sevishganlarga xam nasib etavermaydi. Bunday 
romantik-sururiy sevgi real xayotda kamdan-kam uchraydi. Buning ustiga, oilaviy 
muxabbat ma’lum ma’noda salobatli, kuprok yashirin tarzda namoyon buladi. 
Nikox uz moxiyatiga kura axloqiy xodisa. Unda extiroslar axloqqa 
buysundiriladi. Oddiy birga yashashda esa tabiiy extiyotni kondirish birinchi urinda 
turadi, nikoxda u ikkinchi darajali mavke egalaydi. 
Oilaning yana bir jixati – uning uz mulkiga egaligi. Agar nikox oilaning botiniy 
kurinishi bulsa, oilaviy mulkni uning tashki kurinishi deyish mumkin. Oilaning 
mavjud bulishi uchun ishlab topiladigan mablag xam zarur. Oila uchun topiladigan 

---

355 
ana shu mablag, shubxasiz axloqiy tabiatga ega: oila boshligi oila a’zolarini xalol 
yedirib-ichirishi, kiydirishi lozim. Oilani erkak kishi boshqaradi. U nafaqat «topib 
keladi», balki oilaviy mulkka xujayinchilik qilish, uni taksimlash huquqiga xam ega. 
Oilada bolaning axamiyati nixoyatda katta. Ota bolada uz jufti xalolini, ona esa 
sevimli erini kuradi: bolada er xotinning muxabbati predmetlashadi, jonlanadi. Bola – 
oilani tutib turuvchi jonli muxabbat. Bolalar oilada umumiy oilaviy mulk xisobiga 
yeb-ichadilar, tarbiya oladilar. 
Oilada bolalar intizomli bo’lib o’smoqlari, ota-onaga buysinishlari lozim. Lekin 
bu intizom qullikka urgatish emas, balki bolalariga xos erka-tantiklik, 
uzboshimchalik singari salbiy xususiyatlarni yukotishiga xizmat qilishi kerak. Ota-
onaga buysunishdan bosh tortishga yul kuyish bolaning kelajakda kupol badxulk 
nokamtarin bo’lib yetishuviga olib keladi. Shu bois oila ilk axloqiy tarbiya uchogi 
sifatida xam katta axamiyatga ega. 
Oila buzilishi xam mumkin. Buning turli sabablari bor. Biri – oilani axloqiy 
nuktai nazardan buzilishi. Bunda bolalar balogatga yetgach, erkin shaxs sifatida yangi 
oilaga asos bulishlari – ugil bolalarning uylantirilishi, kizlarning erga berilishi 
nazarda tutiladi. 
Uylantirilgan farzandlarga xam, erga berilgan kizlarga xam yangi oila kurish va 
uni moddiy jixatdan dastlabki paytlarda muxtojlikdan saqlab turish uchun yetarli 
bulgan uy-ruzgor ashyolari ajratiladi. Shuningdek, oilaning tabiiy buzilishi xam 
mavjud. Unda ota-onaning, yoki otaning vafoti tufayli oila mulkining meros bo’lib 
bir yoki bir necha farzandga utishi munosabati bilan oila buzilishi mumkin. 
Bundan tashqari, nikox bekor qilinishi munosabati bilan oila buziladi. Aslida 
nikox xam diniy, xam dunyoviy nuktai nazardan buzilmasligi kerak. Lekin urtada 
xiyonat sodir bulishi yoki yana boshqa bir xil sabablar tufayli nikoxni faqat axloqiy 
obruga ega, qonun bilan tan olingan idoralar, masalan sud, va vakolatli ruxoniy bekor 
qilishi mumkin, zero u, aytganimizdek, axloqiy xodisa. xar bir jamiyat mana shu 
sunggi turdagi oila buzilishiga qarshi kurashadi. Bunday oila buzilishi kancha 
kamaysa, u usha jamiyat axloqiy takomillashib borayotganini anglatadi. 
2. Dastlabki axloq maskani bulmish oilalar yigindisi fuqarolik jamiyatini, 

---

356 
millatni tashkil etadi. Fuqarolik jamiyati moxiyatan oila bilan davlat urtasidagi 
daraja. Garchand, uning taraqqiyoti davlat taraqqiyotidan keyinrok ruy bersa xaa, u 
albatta davlatni takozo etadi, ya’ni fuqarolik jamiyatining yashashi uchun uning 
oldida mustaqil nimadir bulishi kerak. Fuqarolik jamiyati zamonaviy dunyomizda 
vujudga keladi, zero, xozirgi paytdagina fuqarolar huquqi xaqiqatan xam inobatga 
olinadi. Fuqarolik jamiyatida xar bir odam uzi uchun maksad. Birok, u boshqalar 
bilan uzaro munosabatda bulmasdan turib, uz maksadiga tula erisha olmaydi: 
boshqalar uning maksadga yetishishi yulidagi vositadir. Natijada xar bir aloxida 
maksad boshqalar bilan uzaro munosabatlar vositasida, ularning farovonlikka 
intilishini kanoatlantirgani xolda, uzi xam kanoatlanadi. Boshqacharok qilib 
aytganda, fuqarolik jamiyatida yaxshi, badavlat, baxtli, huquqiy yashash uchun 
bulgan xar bir fuqaroning intilishi pirovard natijada butun jamiyatning ushanday 
yashashiga olib keladi. 
Fuqarolik jamiyati, shunday qilib, bir kishining extiyojini uning mexnati 
vositasida kondirishi barobarida, shu mexnat vositasida barcha kolganlarning xam 
extiyojini kondiradi. U uz a’zolarining shaxsiy erkinliklari va huquqlarini ximoya 
qiladi, odil sud vositasida ular mulkiga daxl qilinishiga yul kuymaydi. Fuqarolik 
jamiyati turli tabakalardan tashkil topadi. Ular orasida tabakaviy yoki sinfiy ziddiyat 
singari xodisalar ruy berishi mumkin emas. Chunki bunda shaxs – davlat fuqarosi, 
muayyan inson manfaatlari birinchi urinda turadi va bu manfaatlar, aytganimizdek, 
xam axloqiy, xam qonuniy jixatdan ximoya qilinadi. 
Mamlakatimizda xozir erkin, demokratik fuqarolik jamiyatini tuzishga 
kirishganmiz. Bu jamiyat, ma’lum ma’noda, garbliklar tasavvuridagi fuqarolik 
jamiyatlaridan farq qiladi. garbda bu borada e’tibor asosan huquqiy yunalishning 
ustuvorligiga karatilsa, bizda axloqiy-ma’naviy yunalishning ustuvorligini kurish 
mumkin. Shu nuktai nazardan olib karaganda, biz kurayotgan fuqarolik jamiyati garb 
dunyosi uchun urnak bulishi mumkin. Bu faxrlanish xissidan kelib chikkan 
balandparvoz gap emas. Masala shundaki, garb jamiyatlari xozirgi paytda 
axloqiylikni huquqiylikning yukori boskichi sifatida qabul kilmokdalar. Lekin ular 
uchun «axloqiy urin bushatishdan» kura «huquqiy urinni egallab turish» na faqat 

---

357 
qonuniy, balki zavklirok tuyuladi. Bizning mentalitetimizda esa, buning aksi – xar bir 
«axloqiy urin bushatish» o’zbek qalbiga kuvonch, uz insonlik burchini bajarganlik 
xissini tuldiradi.