O’zbekiston respublikasi oliy va о‘rta maxsus ta’lim vazirligi namangan muxandislik-texnologiya instituti turdali toshmirzayevich malikov

Tayanch tushunchalar: 
Axloqiy tamoyil, mezon, insonparvarlik, erkparvarlik, 
vatanparvarlik, millatparvarlik, fidoyilik, ziyolilik, mehnatsevarlik, tinchparvarlik, 
halollik, insoflilik, xushfe’llik, shirinsuhanlik, kamtarinlik, bosiqlik, muomala odobi, 
kasbiy odob, axloqiy tarbiya.
 
Takrorlash uchun savollar: 
1.
Axloqiy tamoyil deganda nimani tushunasiz? 
2.
Insonparvarlik, erkparvarlik haqida tushuncha bering. 
3.
Mehnatsevarlik, halollik deganda nimani tushunasiz? 
4.
Shirinsuxanlik, kamtarinlik meyorlarini izohlab bering. 
5.
Shaxsni tarbiyalash yo’llari qanday amalga oshilishi mumkin.

---

350 
14-MAVZU.
NIKOH VA OILANING AXLOQIY ASOSLARI, UNING YOSHLAR 
TARBIYASIDAGI O‘RNI. 
Nikoh va oilaning ahloqiy asoslari xaqida so’z yuritishdan avval oila va nikoh 
nima? degan savolga qisqa ta’rif berishlikni lozim topdik. Oila so’zinivg lug’aviy 
ma’nosi haqida har xil nuqtai nazarlar bor. Masalan, Rimliklarda "oila" so’zi 
(familia) dastlabki mulk egasiga boysunadigan shaxslar (bu shaxslar mulkining bir 
qismi hisoblangan; mulk egasining o’z bolalari, xotini, asir, sotib olingan yoki meros 
bo’lib o’tgan qullar ham hisobga kirgan) majmuini bildirgan. "Ota" so’zi ham dastlab 
hozirgi ma’nodaga otani emas, balki o’ziga qarashli oilaning xo’jasi yoki egasi degan 
so’zni anglatgan. "Oila"ning lug’aviy ma’nosi boshqa bir manbaada quyidagicha 
izohlanadi: "Oila asli arabcha "ayolmand, niyozmand" ma’nolarini anglatuvchi “oil” 
so’zidan chiqqanligi "Farxangi zaboni tojikiyda qayd etilgan. "O’zbek tilining izohli 
lug’ati" da ham bu so’zning arabchaligi ta’kidlanib, "er-xotin, ularning bola chaqalari 
va eng yaqin tug’ishganlaridan iborat birga yashovchi kishilar majmui, xonadon" 
ma’nosidagina izohlanadi. Har ikkala izohda ham so’zdagi ma’no yuki onalik 
bulog’idan suv ichgan holda shakllanganligi yetarli ifodalanmagan. "Oila" so’zining 
lug’aviy ma’nosi uning mohiyatini anglashda va ta’kidlashda muhim negiz bo’ladi. 
Darhaqiqat, oila er xotin, ularning bola chaqalari, eng yaqin tug’ishganlaridan iborat 
kishilar guruhi, boshqacha aytganda xonadonidir. Chunki oila juftlik qonuni asosida 
yuzaga keladi, bir erkaknnng o’zi yoxud bir ayolning o’zi oila bo’la olmaydi. 
Qolaversa, oila faqat er va xotindangina iborat emas. Oila er xotindan tashqari erning 
ota onasi, ya’ni qaynota va qaynonalar, farzandlar, uka va singillardan iborat ko’p 
bo’g’inli xonadon. Uning har bir a’zosi o’z mavqeiga ega, shu oilaning ichki 
intizomiga buysunib yashaydi. Shu ma’noda oila jamiyat ichidagi jamiyatdir. Bu 
jamiyatning o’z saltanati bor: Bunda minglab tasodiflar jarayonida er xotin 
muhabbati sinovdan o’tadi, shu sinov jarayonida ular bir birlarini chuqurroq tushuna 
boradi, bir birlarini qadrlashni o’rniga qoyadigan bo’ladi, bir birlariga kechirimli 
bo’lishadi, er otaga, xotin-onaga aylanadi, farzandlarni tarbiyalab elga qo’shadi, orzu 
xavas ko’radi. Shu manoda oila inson hayotiga to’kislik baxsh etadi, jamiyatning 
muqaddas maskani sifatida sadoqat sarchashmasiga aylanadi. Oila ana shu asoslarga 

---

351 
tayangan holda kishilik tafakkuri va ijtimoiy harakatining ulug’ kashfiyoti bo’ldi. 
Demak, oila-jamiyatning asosiy bo’g’ini, yacheykasi bo’lib, unda er xotinlik, ota 
onalik, farzandlarning va tug’ishganlarning o’zaro shaxsiy qarindoshlik va mulkiy 
maqsadlari, manfaatlari va huquqlari bilan bog’liq munosabatlar mujassamlashgandir. 
Kishilar uchun muqaddas dargox bo’lgan oila insonlarning tabiiy, iqtisodiy, ijtimoiy, 
huquqiy va ma’naviy munosabatlari zamirida vujudga keladi. Albatta oila juftlik 
qonuni asosida yuzaga keladi. Bu jarayonda eng avvalo ikkala jins o’rtasidagi 
kelishuv, ya’ni nikoh asosiy rol oynaydi. Chunki oila taqdiri rasmiy nikohiy tus 
olishidan boshlanadi, shundagina er xotin oldida, xotin er oldida, ular ota ona sifatida 
farzandlaru qavm qarindoshlar, mahalla koy, qisqasi jamiyat oldida, o’z navbatida 
farzandlar ham o’z ota onalari va el oldida ma’suliyat sezadilar va burchli 
ekanliklarini his etib yashaydilar. 
O’z navbatida nikoh nima? degan savol tabiiy. Nikoh ham arabcha so’z bo’lib, 
"O’zbek tilining izohli lug’ati"da: Er xotinlikni shariat yo’li bilan rasmiylashtirish 
marosimi va shu marosimda domulla tomonidan o’qiladigan shartnoma ma’nosiga 
ega ekanligi qayd etilgan". Boshqa lug’atlarda ham nikoh "Er xotinlikning yuridik 
(huquqiy) ravishda rasmiylashtirilgan oilaviy ittifoqi, "nikoh ahdi", "er-xotinlik, 
uylanish" ma’nolarida ishlatilgan. Nikoh to’g’risida ham turli ta’riflar bor. Shundan 
eng ma’quli quyidagi ta’rifdir: "Nikoh ikki jinsdagi shaxslarning oilaviy 
munosabatlarda ishtirok etish uchun o’zaro ahdlashuvidir". Nikoh fuqarolik holati 
dalolatnomalarini yozish (FXDYO) bo’limida tuziladi va rasmiylashtiriladi Qonunga 
binoan nikoh tuzish shartlaridan eng muhimlari nikohga kiruvchilarning o‘zaro 
roziligi va ularning nikoh yoshiga etganliklari. Bizda yigitlar 18 yosh, qizlar 17 yosh 
nikoh yoshlari qilib belgilangan. Nikoh tuzishdan oldin ikki yosh orasida goh ochiq 
sevgi-muntazam uchrashuvlar, ahdu-paymonlar va orqa varotdan bir-birini yoqtirish 
bo‘lishi mumkin. Har ikkala ahvolda ham rozilik o‘zgarmas shart hisoblanadi. 
Muhammad Alayhissalom uylariga sovchi kelganda qizlari Fotimadan doimo 
rozilik so‘raganlar va rad javobi olganlar. Faqat Hazrat Ali sovchi qo‘yganlarida Bibi 
Fotima 
rozilik 
berganlar. 
Demak, 
farzandning 
roziligini 
olish 
bizga 
payg‘ambarimizdan qolgan sunnat. Hozirgi kunda ham ko‘pgina yoshlarimiz sovchi 

---

352 
orqali turmush quradilar. Odatda sovchi kelib ketgach, yigit bilan qiz uchrashtiriladi, 
ikkalasi bir-birini ma’qul ko‘rsagina to‘y bo‘ladi. Juda ko‘p hollarda bunday yoshlar 
o‘rtasida keyinchalik haqiqiy muhabbat shakllanadi. Abdulla Qodiriy «O‘tgan 
kunlar» romanida tasvirlagan Otabek bilan Kumush o‘rtasidagi sevgini buning 
mumtoz namunasi desa bo‘ladi. Nikoh o‘z mohiyatiga ko‘ra ahloqiy hodisa. Unda 
ehtiroslar axloqqa bo‘ysundiriladi. Oddiy birga yashashda esa tabiiy extiyojni 
qondirish birinchi o‘rinda turadi. Nikohda u ikkinchi darajali mavqe’ni egallaydi. 
Demak, nikoh oilaning faqat huquqiy asosi bo’lib, erkak bilan ayolning bir biriga va 
bolalariga, ya’ni bir oilaga mansub kishilarning bir birlari oldida va jamiyat oldida 
huquq va majburiyatlarini, axloqiy va huquqiy ma’suliyatini belgilaydigan oilaviy 
ittifoqidir. Demak, oila nikoh asosida vujudga keladi. Lekin oila va nikoh aynan bir 
tushunchalar emas. Oila nikoh va qonqardoshlik bilan bog’langan kishilarning tarixan 
shakllangan ittifoqidir, eng avvalo, er va xotin, ota onalar bilan bolalar o’rtasidagi 
munosabatlardir. Nikoh oilaning faqat huquqiy asosi bo’lib, bir oilaga mansub 
kishilarning, eng avvalo, er va xotinning va farzandlarning bir-birlari oldida huquq va 
majburiyatlarini, axloqiy va huquqiy ma’suliyatini ifodalaydi. 
Oila va nikoh tarixiy hodisa bo’lib, ular jamiyatning kelib chiqishi va 
taraqqiyotida azaldan mavjud bo’lmagan. Oilaning kelib chiqishi hali batamom 
oydinlashtirilgan 
emas. 
Bu 
to’g’rida 
turlicha 
nuqtainazarlar 
mavjud. 
Mutaxassislarning aksariyatining fikricha, oila va nikoh munosabatlarining 
evolyutsiyasi quyidagicha yuz bergan: Ibtidoiy tuzumning avvalida (ilk va so’nggi 
paleolit chegaralarida) umuman oila va nikoh bo’lmagan, u davrda promiskutet deb 
nomlangan tartibsiz jinsiy aloqalar odati hukm surgan, ya’ni to’dadagi har bir ayol 
barcha erkaklarniki va har bir erkak barcha ayollarniki hisoblangan. Keyin bu 
aloqalar o’rnini guruhiy nikoh egallagan. Guruhiy nikohda bir urug’dagi hamma 
erkaklar boshqa urug’ning barcha ayollariga er bo’lish huquqiga ega bo’lganlar. 
So’ngra esa mazkur jamiyat oilasining asosiy shakli sifatida juft oila paydo bo’lgan. 
Juft nikohda esa er xotin hisoblangan erkak va ayol o’z urug’larida yashagan. Bu oila 
qarindoshlikni ham ota tomonidan (otalik davri), ham ona tomonidan (onalik davri) 
hisoblab borgan, lekin bu oilalarda hali er xotin nikohi barqaror, alohida xo’jalikka 

---

353 
ega emas edi. Bu davrda (bronza davri boshlanishi va temir davrida) tabiiy faktor o’z 
vazifasini tugalladi, ya’ni jinsiy munosabatlar doirasida qon qardoshlar istisno qilindi, 
jinsiy munosabatlar faqat bir erkak va bir ayol munosabatlariga aylangan nikohda 
xotin er bilan yashash uchun uning urug’iga ko’chib o’tgan. Monogam (yakka 
nikohlik) oila paydo bo’ldi. Nihoyat individual oila bo’lib, bu kichik oilada nikoh er -
xotinni hamda ularning bolalarini bir biri bilan mustahkam bog’laydi. Bu holat 
xususiy mulkchilik rivojlana boshlab ibtidoiy jamoa tuzumi emirilayotgan davrga 
to’g’ri keladi. Oila shakllari nikoh xarakteriga qarab ham bir -biridan farq qiladi: 1) 
Poligam (ko’p nikohlik) va monogam (bir nikohlik) oila; 2) hukmronlik kimning 
qo’lida bo’lishiga qarab oila patriarxal (ota yoki aka-ukalarning biri tomonidan 
boshqariladigan) matriarxal (ona tomonidan boshqariladigan), 3) demokratik (er 
xotinning tengligiga asoslangan) oilaga bo’linadi. Hozirgi jamiyat oilasi 
"demokratik" oilaning tipik shaklidir. 
O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M.Mirziyoyevning 2018-yil 2-
fevraldagi «Xotin-qizlarni qo‘llab-quvvatlash va oila institutini mustahkamlash 
sohasidagi faoliyatni tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida»gi qarori 
oila mustahkamligini ta’minlash, uning ijtimoiy vazifalarini amalga oshirish 
imkoniyatlarini kengaytirish, ayniqsa, oilaning farzandlar tarbiyasidagi nufuzini 
oshirishga ko‘maklashish hamda mamlakatimizda oila va nikoh munosabatlarining 
qadriyat sifatida e'tirof etish uchun asosiy poydevor bo‘lib xizmat qiladi. O’zbekiston 
Respublikasi Prezidenti Sh.M.Mirziyoyev O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi 
qabul qilinganining 24 yilligiga bag‘ishlangan marosimdagi ma’ruzasida oilaning 
jamiyat taraqqiyotidagi nufuzi haqida: «Barchamizga ayonki, yurtimizdagi har qaysi 
inson, har qaysi oilaning eng ezgu orzu-maqsadlari, hayotiy manfaatlari avvalambor 
uning farzandlari timsolida namoyon bo‘ladi, ro‘yobga chiqadi. Albatta, bu borada 
yurtimizda ulkan ishlar qilinmoqda va ular amalda o‘zining ijobiy natijasini 
bermoqda», — deb ta’kidlagan edilar.