O’zbekiston respublikasi oliy va о‘rta maxsus ta’lim vazirligi namangan muxandislik-texnologiya instituti turdali toshmirzayevich malikov

ijtimoiyshunoslik (sotsiologiya) bilan aloqasi
uziga xos. 
Bu ikkala fan inson faoliyatini boshqarishning ijtimoiy muruvatlaridan bulmish 
axloqni urganadi. Lekin axloqshunoslikning mikyosi bu borada keng. Ma’lumki, 
sotsiologiya insonlarning ommaviy xatti-xarakati va ularning qonuniyatlarini faqat 
muayyan ijtimoiy tuzum doirasidagina tadkik etadi. Axloqshunoslik esa, uz 
moxiyatiga kura, lozim bulganda, muayyan ijtimoiy tuzum yoki davr doirasidan 
chikib, inson axloqining yuksak yutugi sifatida kelgusi davrlar uchun xam tarixiy va 
axloqiy axamiyat kasb etgan shaxsiy, istisnoli xatti-xarakatlarni xamda ularning 
sababiy asoslarini urganadi. 
Axloqshunoslikning 
siyosatshunoslik bilan aloqasi
, ayniksa, uziga xos va 
murakkab. Chunki siyosiy kurash karama-qarshi axloqiy koidalar va talablar 
kurashini takazo etadi. Shaxsiy intilishlar bilan davlat va jamiyat manfaatlarining 
mosligi, maksadlar va vositalarning pok yoki nopokligi muammolari urtaga chiqadi. 
Lekin, aslida siyosat kay darajada axloqiylik kasb etsa, shunchalik u oqilona buladi. 
Bu xozirgi kunda axloqshunoslik xam, siyosatshunoslik xam jiddiy tadkik etadigan 
eng muxim umumiy muammolardan biridir. Shuningdek, raxbarlik odobi, partiyaviy 
odob, etiket singari axloqshunoslikning muomala madaniyati doirasiga kiruvchi 
maxsus soxalari xam siyosatshunoslik bilan chambarchas bog’liq. 
Bundan tashkari, keyingi paytlarda axloqshunoslikning 
ekologiya bilan aloqasi
tobora mustaxkamlanib bormokda. Tarixan axloqshunoslik kuprok insonning uzi, 
uzgalar va jamiyat oldidagi majburiyatlarini taxlil etish bilan shugullangan, uning 
tabiatga bulgan munosabati dikkat markazidan chetda kolib kelgan. Lekin, keyingi 
davrlarda, ayniksa, XX asrda tabiatga nisbatan tor manfaatparastlik doirasidagi 
yondoshuvlar okibatida paydo bulgan ekologik buxron manzarani uzgartirdi. 

---

343 
Endilikda global ekologik muammolar kuprok odamlarning ijtimoiy-axloqiy nuktai-
nazarlariga bog’liq ekani ma’lum bo’lib koldi. Shunday qilib, xozirgi kundagi 
ekologik muammolarni xal etish axloqshunoslikka borib takalmokda. XX asrda 
ekologik axloqshunoslik degan maxsus soxa xam yuzaga keldi. Lekin, bu 
axloqshunoslik ekologiyani tulik uz ichiga oladi, degan suz emas. Chunki bunda 
axloqiy baxolash va boshqarish obyekti sifatida tabiatning uzi emas, balki odamning 
tabiatga bulgan munosabati maydonga chiqadi. 
Axloqshunoslik xamma davrlarda xam yuksak axamiyat kasb etib kelgan fan. 
Faqat zulm va zuravonlikka, adolatsizlik va huquqsizlikka asoslangan totalitar 
tuzumlardagina yolgonga buysundirilgan, soxtalashtirilgan xamda shu yul bilan uning 
axamiyati pasaytirilgan. Mamlakatimiz mustaqillikka erishishi sharofati bilan yana 
axloqshunoslik yangi jamiyatda tobora uz yuksak mavkeini egallab bormokda. 
Ana shu yangilanish jarayonida axloqshunoslikning uz urni bor. Uning oldida 
yangi demokratik va huquqiy davlat barpo etishga kirishgan mamlakatimiz 
fuqarolarining, ayniksa, yoshlarning axloqiy darajasiga mas’ullik va xar tomonlama 
kamol topgan zamon kishisi tarbiyasini nazariy asoslashdek ulkan vazifalar turibdi. 
Ularni faqat qadimiy va xar doim zamonaviy bo’lib kelgan axloqqa yangicha 
yondashuvlar asosidagina amalga oshirsa buladi. Ayni paytda, ularni axloqshunoslik 
fani oldida turgan vazifalarning bir qismi, ta’bir joiz bulsa, milliy axloqshunoslik 
vazifalari deb atash mumkin. Zero fanimizning xozirgi kunda umumjaxoniy global 
muammolarni xal qilishdek muxim vazifasi xam borki, u xakda aloxida 
tuxtalmaslikning iloji yuk. Ulardan biri, eng muximi sayyoramizda «etosfera» – 
axloqiy muxit davrini yaratish bilan bogliq. 
Ma’lumki, yuzlab asrlar mobaynida inson kichik biologik olam sifatida katta 
biologik olam ichida, uning bir parchasi, jonli organizmlar podshosi, oqil va xukmron 
qismi sifatida yashab keldi. XIX asrning oxiridan boshlab, ayniksa XX asrda u uz 
tafakkur kuvvati bilan, ilmiy-texnikaviy inkiloblar tufayli ana shu biosfera ichida 
noosferani-texnikaviy muxitni yaratdi. Mana, xozirgi kunda, qarang, ertalabdan 
kechgacha biz o’z texnikaviy kashfiyotlarimiz ichida yashaymiz-yeymiz, ichamiz, 
yuramiz, uxlaymiz ularsiz xayotimizni tasavvur kila olmaymiz. Bular metro, avtobus, 

---

344 
televizor, radio, telefon, eskalator, pleyer, lift, kompyuter, poyezd, tayyora, teploxod, 
gaz plitalari, elektr asboblari, zavodlar, loqatorlar, kimyoviy dori-darmonlar va x. k. 
Bugun 
video 
telefonda 
gaplashar 
ekanmiz, 
yuzlab 
chakirim 
naridagi 
suxbatdoshimizni kurish va u bilan gaplashish uchun ot-ulovda yoki piyoda 
boradigan bulsak, necha kunlab yul bosishimiz kerakligi xakida uylab utirmaymiz, 
tugrirogi, bu esimizga xam kelmaydi. Chunki texnika bizning yashash muxitimizga 
aylanib kolgan. 
Faqat bugina emas. Inson endilikda uzi yashayotgan butun boshli sayyoraga 
ta’sir ko’rsata boshladi. Yer tarixida inson birinchi marta ulkan geologik kuch bo’lib 
maydonga chikdi. Insoniy tafakkur biosferadagi uzgarishlarning asosiy sababiga 
aylandi. 
Bu 
xakda 
noosfera 
ta’limoti asoschilaridan biri buyuk rus 
olimi V.I.Vernadskiy shunday degan edi: «Butun geologik davr mobaynida yaratilgan, 
uz muvozanatlarida barkarorlashgan biosfera inson ilmiy tafakkuri bosimi ostida 
tobora kuchliroq va teranroq o’zgarishga kirishdi. Aftidan, inson ilmiy tafakkuri 
xarakatining bu tomoni tabiiy xodisa bulsa kerak. xozir biz biosferadagi yangi 
geologik evolyusion uzgarishlarni boshdan kechiryapmiz. – Biz noosferaga kirib 
boryapmiz». Ammo noosfera faqat ijobiy emas, balki salbiy xodisa sifatida xam 
namoyon bo’lmoqda. Atom, vodorod, neytron bombalarining kashf etilishi, yadro 
kallakli baleistik raketalarning yaratilishi ana shunday salbiy xodisalardandir. Bundan 
tashkari, noosferaning vujudga kelishi atmosferani, olamiy okeanni, yer osti va yer 
usti suvlarini, nabototni, xayvonotni, xatto insonni ich-ichidan kimyoviy 
zaxarlanishga olib keldi. xozirgi kunda tirik organizmlarning, usimliklarning, 
xayvonlarning kupgina turlari jisman yuk bo’lib ketish arafasida turibdi. Ayniksa joy 
topolmay, okeanda, kemalarda suzib yurgan radioaktiv chikindilar yoki ularning 
kimsasiz go’zal orollarga kumib tashlanishi, kislota yomgirlarining kupayib borishi 
singari xodisalar bagoyat xatarli. Afsuski, inson kura-bila turib, uzi utirgan shoxga 
bolta urishni tuxtatmayotir. Bu muammolarning xal etilishi faqat atrof-muxitni 
kimyoviy zaxardan ekologik tozalashnigina emas, balki, eng avvalo, global ma’noda, 
XXI asr kishisi ongini texnokratiya zaxaridan foriglantirishni takozo etadi. Ya’ni, ular 
insoniyat oldida endilikda ekologik xodisa emas, balki tom ma’nodagi axloqiy 

---

345 
muammolar sifatida kundalang bo’lib turibdi. Mashxur avstriyalik etolog olim, Nobel 
mukofoti laureati Konrad Lorens: «Yoppasiga va tez yoyilib borayotgan jonli tabiatga 
begonalashish xodisasining asosiy sababi sivilizatsiyamiz kishisidagi estetik va 
axloqiy tuposlikdir», degan suzlari shu nuktai nazardan ayni xaqiqat. 
Yuqorida aytilganlardan chiqadigan xulosa bitta: kelajakda inson uzini va uz 
sayyorasini mukarrar xaloqatdan kutkaraman desa – XXI asrdan boshlab etosfera 
davriga utishi kerak; axloqiylik xar birimiz uchun xar kadamda bugungi texnikaviy 
muxit kabi zaruratga aylangandagina bunga erishish mumkin. Bunda axloqshunoslik 
fanining urni nixoyatda bekiyos. 
Shuningdek, yana bir muxim muammo bu – biologik axloqshunoslik. Mazkur 
xodisa sunggi bir necha un yillik ichida sof tabobat muammosidan tulakonli axloqiy 
muammoga aylandi: endilikda, birovning muayyan a’zosini boshqa bemorga jarroxlik 
operatsiyasi yuli bilan utkazish orkali kishi xayotini saqlab qolish axloqiy nuktai 
nazardan kanday baxolanadi, degan savol kun tartibida dolzarb bo’lib turibdi. 
Chunki, tabobat borasidagi sunggi tadqiqotlar inson ulimi bir laxzada ruy 
bermasligini, yurak urishi va nafas olish tuxtaganda xam, miya ulmasa – insonni uldi 
deyish mumkin emasligini isbotlab berdi. Dastlab miya kobigi, undan keyin miya 
tanasi xalok buladi. Shunday keyingina insonni ulgan deb xisoblash mumkin. Zero 
xozir toki miya ulmas ekan, kupgina ichki a’zolarning yangi tobobat texnikasi 
vositasida ishlashda davom etishini ta’minlash va shu orkali ancha muddatgacha 
insonda tiriklikning minimal darajasini saqlab turish mumkin. Demak, yurakning 
yoki buyrakning kuchirib utkazilishi xali ulmagan odamning minimal tiriklikka 
bulgan huquqini poymol qilishdir. Buning ustiga, amerikalik neyroxirurg Pol Person 
uz tajribalariga asoslanib, yurak kuchirib utkazilganda rux xam kuchib utadi, degan 
fikrni bildiradi. Chunonchi, 19 yashar kizning yuragi 40 yashar erkakka 
utkazilganida, yigitning fe’l-atvorida juda katta uzgarishlar ruy bergan. Yoki 
20 yashar kizning yuragi va upkasi 36 yashar ayolga utkazilganda xam shunga 
uxshash uzgarishlar yuzaga kelgan: kulishigacha uzgarib ketgan. Axloqiy nuktai 
nazardan buni kanday izoxlash mumkin? 

---

346 
Biologik axloqshunoslikning anchadan buyon kupchilikka ma’lum muammosi, 
bu – abort. Ma’lumki, turtinchi xaftaning oxirida xomilada dastlabki yurak urishi 
paydo buladi. Sakkizinchi xaftaning oxirida esa miya tanasining elektrofiziologik 
faolligini kuzatish mumkin. Demak, xar kanday abort, xalq ta’biri bilan aytganda, 
jonlini jonsiz qilish, tirik organizmni tiriklikka bulgan huquqdan maxrum etishdir. 
Xush, abortni axloqsizlik tarzida baxolash kerakmi yo yukmi? Bu savollarga xam 
axloqshunoslik javob topmogi lozim. Bizning fanimiz oldida ana shunday global 
vazifalar turibdi. Aynan shu vazifalarni bugungi kunda axloqshunoslikning 
axamiyatini belgilab beruvchi barometrlar, deyishimiz mumkin. 
Avval biz axloqiy xissiyotlarni axloqiy anglash uchun muayyan ma’noda 
material ekani tugrisida bir rov tuxtalib utgan edik. Bu xakda mumtoz faylasuflar 
xam e’tiborga sazovar fikr bildirganlar. Chunonchi, buyuk ingliz mutafakkiri Jon 
Lokk, tushunchada nimaiki bor ekan, u bundan avval xissiyotda mavjud bulgan, deb 
ta’kidlaydi. «Tabiat qonuni borasidagi tajribalar» asarida u shunday deb yozadi: 
«Agar xissiyotdan aklga narsalar kiyofasi yetkazib berilmasa, u xolda tafakkur uchun 
xech kanday material berilmagan buladi va akl bilishin taraqqiy ettirishi borasida 
tosh, yogoch, kum va xokazo kurilish materiallarisiz me’mor bino kurishda kanchalik 
ish kila olsa, shunchagina ish bajara biladi». Aklni ideallashtirish, xissiyotni ikkinchi 
darajali omil chifatida talkin etish, afsuski, Lokk va unga uxshash ba’zi mutafakkirlar 
fikrlarini xisobga olmaslik keyingi davrlarda ayniqsa kuchaydi. Xegel singari 
faylasuflar esa butun borlikni mantiqiylashtirish yulidan bordilar. Lekin XIX asrning 
ikkinchi yarmidan boshlab, garb allomalari bu yulning kup jixatdan yanglish ekanini 
angladilar. XX asr mutafakkirlari, ruxiy taxlil falsafasidagi yangi froydchilik 
okimining atokli namoyandalaridan biri Karl Yung shunday deb yozadi: «garb 
kishisi» ruxiy («psixologik», suzini eshitganida, uning uchun «u shunchaki ruxiy» 
tarzida jaranglaydi. Uning uchun «psixe» – kalb kandaydir, achinarli darajada kichik, 
e’tiborga noloyik, shaxsiy, subyektiv v.x. Shu sababli «rux» (kalb) urniga «akl» suzini 
ishlatishni ma’qul ko’radi. Boshqa bir o’rinda: «... barcha metafizik muloxazalar 
uchun ijodiy zamin aynan qalbning (ma’naviylikning) ko’zga ko’rinmas, yetishib 
bulmas tarzdagi in’ikosi xisoblangan ongdir...», degan fikrni bildiradi. Darxaqiqat, 

---

347 
«yurak va aql», «xissiyot va ong» baxsida garb, ayniksa, bizning XX asrda, suzsiz, 
birinchilikni aklga, ongga beradi. Yukoridagi kabi fikrlar istisnoli xollardir. Shu bois 
axloqshunoslik nuktai nazaridan muxabbat xakida gap ketsa, uni xissiyot, deb yana 
buning ustiga, ta’riflash kiyin bulgan tuygu, deb ataydilar va uni tushuncha tarzida 
olib karashdan chuchiydilar. Vaxolanki, muxabbat aynan axloqiy xissiyot va 
axloqshunoslikning bosh mezoniy tushunchasidir. 
2. Muxabbat bosh mezoniy tushuncha sifatida deyarli barcha asosiy 
tushunchalarda va tamoyillarda uz «xissa»siga ega. Na ezgulikni, na yaxshilikni, na 
vataparvarlikni, na insonparvarlikni muxabbatsiz tasavvur etib bulmaydi. utgan 
ma’ruzalarning ba’zilarida biz bu tushunchaning moxiyati, turlari xakidagi Iloxiy 
Ogustin, Imom gazzoliy, Erix Fromm singari mutafakkirlar fikrlarini keltirgan edik. 
kushimcha qilib shuni aytish mumkinki, u – insonni tashki va tarnssendentral olam 
bilan boglovchi, uni yolgizlikdan olib chiqadigan buyuk kuch. Muxabbatning obyekti 
doimo go’zallik, manfaatsiz go’zallik. U – Olloxmi, Vatanmi, yormi – muxabbat 
egasiga undan-da go’zalroq narsa yuq. Ayni paytda bir obyektni sevgan kishi boshqa 
obyektlarni xam sevmasligi mumkin emas. Deylik, yorga bulgan xaqiqiy muxabbat 
Vatanga, insoniyatga muxabbatni inkor etmaydi, aksincha, barkaror qiladi. Zero «uz-
uzicha», yakka, «xudbin» muxabbatning bulishi mumkin emas. Inson uzi uzgaga 
aylanganida, uzgani uziga aylantira olganida xaqiqiy muxabbat egasi xisoblanadi. 
Mana shu obyekt bilan subyekt orasidagi farqning yuqolishi eng buyuk, eng 
mukammal lazzatdir. Buni mavlono Fuzuliy nixoyatda go’zal qilib, bir baytda 
shunday ifodalaydi: 
Ishkdir ul, nasha’i komilkim, andandir mudom 
Mayda tashviri xarorat, nayda ta’siri sado. 
Komil nash’a, komil lazzatga faqat komil insongina erisha oladi. Demak, 
muxabbat inson axloqiy xayotining chukkisi, komillik belgisidir. Shu bois xaqiqiy 
muxabbat egalari yoshlar tomonidan doimo axloqiy ideal tarzida qabul qilinadi: 
Farxod va Shirin, Romeo va Julyetta, Otabek va x. 
Shuni ta’kidlash lozimki, muxabbat – oliy tuygu, shu ma’noda u oliy tushuncha. 
Lekin uni tuban, kuyi narsa – xodisalarga nisbatan xam kullash xollari uchrab turadi. 

---

348 
Chunonchi, Fromm singari garblik mutafakkirlar, ba’zi rus faylasuflari muxabbat 
tushunchasini ulikka (nekrofil), mol-dunyoga, pulga nisbatan kullaydilar. Ularga 
nisbatan «uchlik», «ruju», «xirs» singari tushunchalarni kullash ma’kul emasmikan? 
Muxabbat xam, axloqshunoslikdagi kupgina tushunchalardek, «juftlik» 
xususiyatiga ega, uning ziddi – nafrat. Nafrat tushunchasi, albatta, muxabbat singari 
keng kamrovli emas. U aksil muxabbat tarzida namoyon bulgan obyektdan 
chetlashish, undan begonalashishni takozo etadi. xazar, jirkanch xissi nafratning 
kundalik turmushidagi tor, «mayda» kurinishidir. Nafratning ularga nisbtan 
«yirikligi» uning ijtimoiy xodisa sifatida namoyon bulishidir. Ayni paytda, bu 
tushuncha gazabdan keskin farq qiladi. U, gazabga uxshab, uz obyektini yukotishga 
intilmaydi, undan faqat yuz buradi. Kurinishdan, nafrat kishida yokimsiz taassurot 
uygotsa – da, aslida u asosan illat emas, axloqiy fazilat sifatida insonning 
vijdonliligidan, botiniy jasoratidan dalolatdir. 
Nafratdan tashkari yana rashk tushunchasi borki, u – ijtimoiy xodisa emas, faqat 
jinsiy muxabbat bilan yonma-yon keladi. Ma’lumki, muxabbat egasi uz sevgisini va 
sevgilisini kizganib, asrab qolishga xarakat qiladi. Ana shu qizganish xissa meyoridan 
oshib ketganda rashkka aylanadi. Rashk esa, uni kanchalik ta’rif-tavsif qilmaylik – 
meyorning buzilishi, illat. 
Inson xayotida axloqiy meyorlar xam katta axamiyatga ega. Ular tamoyillarga 
nisbatan ancha sodda, umumlashmagan, tor kamrovli. Ularni kundalik xayotimizda 
ma’lum axloqiy tamoyillarning amalga oshish murvatlari xam deyish mumkin, ular 
axloqiy talablarning eng oddiy shakli sifatida ruyobga chiqadi. xalollik, rostguylik, 
xushmomalalik, boodoblik, kamtarlik singari meyorlar ayniksa, dikkatga sazovar. 
Shuni xam aytish kerakki, xalollikni uning dastlabki tor diniy mazmunida-kaysi taom 
xarom-u, kaysinisi xalol, degan ma’noda tushunmaslik lozim. U allakachon 
umuminsoniy ma’no kasb etgan meyorga aylangan. xalollik, rostguylik vijdon 
tushunchasi bilan bog’liq, insonning uzgaga munosabati uziga munosabatidek sof 
bulishini talab etuvchi me’yorlardir. 
Insondagi ixtiyor erkinligi zaruriyat talabi bilan oqilona, aklga buysundirilgan 
ravishda, cheklanadi, ya’ni nisbiylashadi. Aks xolda, muayyan bir, bir necha inson 

---

349 
yoki guruxning betiyik erkin ixtiyori nafaqat boshqa insonlar va guruxlar, balki 
nabotot, xayvonot olami, butun dunyo uchun fojeaga aylanishi mumkin. Ixtiyor 
erkinligini bunday cheklashning, aklga buysundirishning asosiy vositasi axloqdir. 
Shunday qilib, axloq – oliy mavjudotga ato etilgan oliy ne’mat. YA’ni axloqning 
kelib chiqishi iloxiy manba’dandir. Ana shu iloxiy asosni asrab-avaylab, taraqqiy 
toptirish xar bir insonning asosiy vazifasi, burchi. Shu bois uz-uzini va, iloji bulsa, 
uzgalarni axloqiy tarbiyalash barcha mukaddas kitoblarda savob sanaladi.