|
323
13-MAVZU. AXLOQSHUNOSLIKNING PREDMETI, TADQIQOT DOIRASI VA
VAZIFALARI.
Axloqshunoslik axloqning kelib chiqishi va moxiyatini, kishining jamiyatdagi
axloqiy munosabatlarini urganadi. «Axloq» suzi arabchadan olingan bo’lib, «xulk»
suzining kuplik shaklidir. «Axloq» iborasi ikki xil ma’noga ega: umumiy tushuncha
sifatida fanning tadqiqot obyektini anglatsa, muayyan tushuncha sifatida inson fe’l-
atvori va xatti-xarakatining eng kamrovli qismini bildiradi. Axloqni umumiy
tushuncha sifatida olib, uni doira shaklida aks ettiradigan bulsak, doiraning eng
kichik qismini odob, undan kattarok qismini xulk, eng kamrovli qismini axloq
egallaydi.
Odob
– inson xakida yokimli taassurot uygotadigan, lekin jamoa, jamiyat va
insoniyat xayotida u kadar muxim axamiyatga ega bulmaydigan, milliy urf-odatlarga
asoslangan chiroyli xatti-xarakatlarni uz ichiga oladi.
Xulk
– oila, jamoa, maxalla-kuy mikyosida axamiyatli bulgan, ammo jamiyat va
insoniyat xayotiga sezilarli ta’sir ko’rsatmaydigan yokimli insoniy xatti-
xarakatlarning majmui.
Axloq
esa – jamiyat, zamon, insoniyat tarixi uchun namuna bula oladigan ijobiy
xatti-xarakatlar yigindisidir.
Bu fikrlarimizni misollar orkali tushuntirishga xarakat qilamiz. Deylik, metroda
yoshgina yigit, talaba xamma qatori utiribdi. Navbatdagi bekatdan bir keksa kishi
chikib, uning ruparasida tik turib koldi. Agar talaba darxol: «utiring, otaxon!» deb joy
bushatsa, u chiroyli a’mol kilgan buladi; chetdan karab turganlar unga ich-ichidan
minnatdorchilik bildirib: «Baraka topgur, odobli yigitcha ekan», deb kuyadi.
Aksincha, talaba yo teskari karab olsa, yoki uzini mudraganga solib, kariyaga joy
bushatmasa, gashimiz keladi, kunglimizdan: «Buncha beodob, surbet ekan!» degan
fikr utadi, xullas, u bizda yoqimsiz taassurot uygotadi. Lekin, ayni paytda, talabaning
kariyaga joy bushatgani yoki bushatmagani okibatida vagondagi yulovchilar xayotida
biror-bir ijobiymi, salbiymi – muxim uzgarish ruy bermaydi.
324
Xulqqa quyidagicha misol keltirish mumkin: maxallamizdagi oila boshliqlaridan
biri imkon boricha quni-qushnilarning barcha ma’rakalarida xizmatda turadi, xech
kimdan kulidan kelgan yordamini ayamaydi, ochiq kungil, ochiq qul, doimo o’z
bilimini oshirib borishga intiladi, tirishqoq, oila a’zolariga mexribon va x. k. Unday
odamni biz xushxulk inson deymiz va unga maxallamizning namunasi sifatida
qaraymiz. Bordi-yu, aksincha bulsa, u quni-qushnilar bilan kupol muomala qilsa, to’y
– ma’rakalarda janjal ko’tarsa, sal gapga udagaylab, musht uqtalsa, ichib kelib,
oilada xotin-bolalarini urib, xaqoratlasa, uni badxulq deymiz. Uning badxulqliligidan
oilasi, ba’zi shaxslar jabr kuradi, maxalladagilarning tinchi buziladi, lekin xatti-
xarakatlari jamiyat ijtimoiy xayotiga yoki insoniyat tarixiga biror bir ta’sir
utkazmaydi.
Axloqqa kelsak, masala jiddiy moxiyat kasb etadi: deylik, bir tuman yoxud
viloyat prokurori uzi mas’ul xududda doimo qonun ustuvorligini, adolat karor
topishini kuzlab ish yuritadi, lozim bulsa, xokimning noqonuniy farmoyishlariga
qarshi chikib, ularning bekor qilinishiga erishadi; oddiy fuqaro nazdida nafaqat o’z
kasbini e’zozlovchi shaxs, balki xaqiqiy huquq posboni, adolatli tuzum timsoli
tarzida gavdalanadi; u – umrini millat, Vatan va inson manfaatiga bagishlagan yuksak
axloq egasi; u, uzi yashayotgan jamiyat uchun namuna bularok, usha jamiyatning
yanada taraqqiy topishiga xizmat qiladi. Agar mazkur prokuror, aksincha, qonun
ximoyachisi bulaturib, uzi qonunni buzsa, shaxsiy manfaati yulida okni kora, korani
ok deb tursa, u axloqsizlik kilgan buladi: oddiy fukoro nazdida birgina kishi prokuror-
amaldor emas, balki butun jamiyat adolatsiz ekan, degan tasavvur uygonadi. Bu
tasavvurning muntazam kuchayib borishi esa, oxir-okibat usha jamiyat yoki tuzumni
tanazzulga olib keladi
19
.
Axloqshunoslikdagi tushunchalar (kategoriya) ning shaklari xilma-xil bo’lib,
mazmunida axloqshunoslik talab qiladigan jarayonlar ifoda etiladi. Kategoriya –
yunoncha so’z bo’lib, ta‘rif berish, fikr aytish ma‘nolarni anglatadi.
19
Abdulla Sher. Axloqshunoslik. Darslik. — T.: O’zbekiston Faylasuflari milliy jamiyati nashriyoti, 2010. — 42b.
325
Do'stlaringiz bilan baham: |
