O’zbekiston respublikasi oliy va о‘rta maxsus ta’lim vazirligi namangan muxandislik-texnologiya instituti turdali toshmirzayevich malikov

Bavosita isbotlashda
esa tezisning chinligi unga zid bо‘lgan hukmning 
(antitezisning) xatoligini kо‘rsatish orqali asoslanadi. Antitezis qanday shaklda 
ifodalangan bо‘lishiga qarab apagogik isbotlash va ayiruvchi isbotlash farq qilinadi. 
Apagogik isbotlash
tezis (a) va antitezis (

a
) о‘rtasidagi munosabatga asoslanadi. 
Masalan, «Materiya harakatsiz mavjud emas», degan hukmning chinligini asoslash 
uchun unga zid bо‘lgan «Materiya harakatsiz mavjud», degan hukm olinadi. 
Apagogik isbotlashda antitezis topilib (1-bosqich), vaqtincha chin deb qabul 
qilinadi va undan ma’lum bir natija keltirib chiqariladi (2-bosqich), sо‘ngra bu 
natijalarning xatoligi kо‘rsatiladi (3-bosqich) va demak, tezisning chinligi 
isbotlanadi. Masalan, «Materiya harakatsiz mavjud», degan hukm chin bо‘lsa, 
«Moddiy predmetlar strukturasiz mavjud», degan fikr (antitezisdan kelib chiqqan 
natija) ham chin bо‘ladi. Bizga ma’lumki, moddiy predmetlar tarkibsiz (uni tashkil 
qiluvchi elementlar va ularning о‘zaro aloqasisiz) mavjud emas. Demak, «Materiya 
harakatsiz mavjud», degan fikr xato, shu tariqa «Materiya harakatsiz mavjud emas», 
degan fikrning chinligi asoslanadi. 
Ayiruvchi isbotlashda
tezis sof ayiruvchi hukmning (kuchli dizyunksiyaning) 
bir a’zosi bо‘lib, uning chinligi boshqa a’zolarining (antitezisning) xatoligini 
kо‘rsatish orqali asoslanadi. Masalan, “Jinoyatni yo A, yo B, yo C shaxslar sodir 
etgan», degan fikr tekshirilib, «Jinoyatni B shaxs ham, C shaxs ham sodir 
etmagan”ligi aniqlanadi va shu tariqa «Jinoyatni A shaxs sodir qilgan», degan 
hukmning chinligi asoslanadi. Bu misolda ayiruvchi isbotlash ayiruvchi – qat’iy 
sillogizmni inkor etib, tasdiqlovchi modusi bо‘yicha qurilgan. Ayiruvchi isbotlashda 
barcha muqobil variantlar tо‘liq olingandagina xulosa chin bо‘ladi, ya’ni tezis 
isbotlanadi. 

---

317 
Raddiya 
– isbotni buzishga qaratilgan mantiqiy amal. 
Birorta fikrning chinligini rad etish ayni paytda unga zid bо‘lgan fikrning 
xatoligini kо‘rsatishdan iborat bо‘lganligi uchun raddiyani isbotlashning xususiy 
kо‘rinishi, deb hisoblash mumkin. Raddiya ham isbotlash kabi tezis (rad qilinishi 
lozim bо‘lgan hukm), argumentlar (tezisni rad qiluvchi hukmlar) va demonstratsiya 
(rad etish usuli) dan tashkil topgan bо‘ladi. Raddiya birorta masalani muhokama 
qilish, ya’ni bahs, munozara jarayonida uchraydi. Bahs qatnashchilaridan biri ma’lum 
bir tezisni ilgari surib, uni himoya qilsa (proponent), boshqasi unga qarshi chiqadi 
(opponent). Hal qilinmagan, munozarali masalalar bо‘yicha olib boriladigan bahslar 
polemika 
hisoblanib, unda qarama-qarshi tezislar asoslanibgina qolmay, balki 
tanqidiy analiz ham qilinadi. 
Raddiya uch xil usul bilan amalga oshiriladi: 
I Tezisni rad etish 
II 
Argumentlarni rad etish 
III 
Demonstratsiyani rad etish.