O’zbekiston respublikasi oliy va о‘rta maxsus ta’lim vazirligi namangan muxandislik-texnologiya instituti turdali toshmirzayevich malikov

Inkor etuvchi modus
– modus tollens 
p→q yoki [(p→q)]

q]→

p 
p
q


Masalan: 
1. 
Agar fuqarolar jamiyat qonunlariga amal qilsalar, unda ular erkin 
bо‘ladi. 
Fuqarolar jamiyat qonunlariga amal qiladilar.
 
Demak, ular erkin bо‘ladilar. 
2. Agar meyor buzilsa, unda miqdor о‘zgarishlari sifat о‘zgarishlariga olib 
keladi. 
Miqdor о‘zgarishlari sifat о‘zgarishlariga olib kelmadi. 
Demak, meyor buzilmagan. 
Shartli – qat’iy sillogizmning xulosasi aniq, chin bо‘lishi uchun quyidagi 
holatlarga e’tibor berish zarur: 
1. Shartli hukmdagi asosning chinligidan natijaning chinligi, natijaning 
xatoligidan asosning xatoligi mantiqan kelib chiqadi. 
2. Shartli hukmdagi natijaning chinligi asosning chinligini, asosning xatoligi esa 
natijaning ham xatoligini isbotlamaydi. 
Bu qoidalar buzilganda shartli-qat’iy sillogizmning formulasi quyidagicha 
bо‘ladi: 
p→q 
q
p→q 
Ehtimol p

 


p
 

[(p→q) 

q]→r 
Ehtimol 

q 

---

289 
[(p→q) 

p)דq 
Shartli-qat’iy sillogizm xulosalarining noaniq (ehtimol) bо‘lishiga sabab shuki, 
shartli hukm (p→q) r – chin, q –xato bо‘lgan holatdan boshqa hamma holatlarda chin 
hisoblanadi. 
Masalan: 
Agar bemorning qon bosimi kо‘tarilsa, uning boshi og‘riydi. 
Bemorning boshi og‘riyapti.
 
Ehtimol, uning qon bosimi kо‘tarilgandir. 
Bunda natijaning chinligidan asosning chinligini mantiqan keltirib chiqarish 
mumkin emas. Chunki boshqa asos ham shunday natijani keltirib chiqarishi mumkin. 
Yuqoridagi misolda shartli hukmning asosi xato, noaniq, natijasi chin bо‘lganligi 
uchun sillogizmning xulosasi noaniq bо‘lgan. 
Endi yuqoridagi misolni bir oz о‘zgartirib, kо‘rib chiqamiz: 
Agar bemorning qon bosimi kо‘tarilsa, unda uning boshi og‘riydi. 
Bemorning qon bosimi kо‘tarilmagan.
 
Ehtimol, uning boshi og‘rimayotgandir. 
Bilamizki, bosh og‘rig‘iga faqat qon bosimining kо‘tarilishi sabab bо‘lmaydi, 
undan boshqa sabablar ham bо‘lishi mumkin. Bu esa, xulosaning noaniq bо‘lishiga 
olib keladi.