O`zbekiston Respublikasi Oliy va o`rta maxsus ta`lim vazirligi Buxoro davlat universiteti Ijtimoiy-iqtisodiy fakulteti Iqtisodiy ta`lim va turizm kafedrasi

1)  gumanistik kasbiy yo’nalganlik; 

2)   yaxlitlilik; 

3)  rivojlanuvchanlik;  

4)  tizimlilik. 

           

Quyida ana shu tamoyillarning har birini  qisqacha ta

’riflab o’tamiz. 

  Gumanistik    kasbiy  yo’nalganlik  tamoyili.    Talabalarda  kasbiy-iqtisodiy 

bilim  va  malakalarni  shakllantirish  tizimining  gumanistik  yo

’nalganlik 

tamoyilida  shaxsning  o

’z-o’zini  kamol  toptirishi  va  kasbiy  ri-  vojlanishi, 

shaxsiy  imkoniyatlaridan  unumli  foydalanish,  tashabbuskorik  va  faollik, 

mustaqil  qarorlar  qabul  qilish,  o

’z-  o’zini  ijodiy  namoyon  etish  sifatlarini 

rivojlantirish nazarda tutiladi. 

  Yaxlitlilik  tamoyili.  Talabalarda  kasbiy-iqtisodiy  bilim  va  ma-  lakalarni 

shakllantirish  tizimining  barcha  tuzilmaviy  (ta

’lim  maqsadi,  mazmuni, 

tashkiliy shakli va metodlari) va funkstioial (qadriyatiy-motivastion, bilish va 

faoliyatiy-ijodiy) 

komponentlarining 

o

’zaro 

bog

’liqligini, 

kasbiy 

tayyorgarlikning  maqsadi,  mazmuni,  tashkiliy  shakli  va  metodlari 

integrastiyasini,  bo

’lajak  kasb  ta’limi  o’qituvchilarining  nazariy  va  amaliy 

tayyorgarligining o

’zaro bog’liqligi hamda ularning bir- biriga o’zaro ta’sirini 

aks ettiradi. 

  Yaxlitlilik  tamoyili.  Talabalarda  kasbiy  -  iqtisodiy  bilim  va  malakalarni 

shakllantirish  tizimining  rivojlanuvchanlik  tamoyili  tizimning  doimiy 

rivojlanishini,  o

’zgaruvchan  ijtimoiy-iqtisodiy  vaziyatlarga  muntazam 

moslashuvini,  shuningdek,  uning  shakllanishi,  rivojlanishi  va  takomillashish 

davrida barqaror faoliyatini ta

’minlashni taqozo etadi. 

  Tizimlilik  tamoyili.  Tizimlilik  tamoyili    bo’lajak  mutaxassislarda  kasbiy  - 

iqtisodiy  bilim  va  malakalarni  shakllantirish  jarayoni  bir-biri  bilan  o

’zaro 

bog

’liq, bo’lgan ketma-ket amallar tizimidan iborat bo’lishini nazarda tutadi. 

---

 

49 

Ushbu  tamoyilni  joriy  etish  talabalarning  yuqori  darajadagi  mustaqilligi  va 

faol  pozistiyasini  ta

’minlash,  ularga  o’quv  materiallarini  jadal  taqdim  etish, 

doimiy  qayta  aloqani  o

’rnatish,  amallar  aniqligi  va  algoritmi  izchilligini 

ta

’minlashni taqozo etadi. 

  Talabalarda  kasbiy-iqtisodny  bilim  va  malakalarni  shakllantirish 

tizimining asosiy tashkil etuvchilari  quyidagilardan iborat: 

1. 

 Jamiyatning  talabalarni  oqilona  faoliyatga,  hozirgi  zamon  iqtisodiy  shart- 

sharoitga  tayyorlash bo

’yicha ijtimoiy buyurtmasi. 

2. 

Maqsad 

—  talabalarda  iqtisodiy  bilim,  ko’nikma,  malaka  va  shaxsiy  sifatlarni 

shakllantirish va rivojlantirish. 

    3.  Umummadaniy,  psixologik-pedagogik  va  predmet  bloklarini  qamrab  oluvchi 

ta

’lim  mazmuni.  Umummadaniy  blok  vatanimiz  va  jahon  ijtimoiy  -  madaniy 

tajribasini  o

’zlashtirishga,  fuqarolik  ruhida  tarbiyalashga  yo’naltirilgan.  Psixologik-

pedagogik  blok  o

’qituvchining  pedagogik  o’z-o’zini  anglashini,  uning  ijodiy 

individualligini  rivojlantirishni  ta

’minlaydi,  uni  pedagogik  faoliyatga  tayyorlaydi. 

Predmet bloki aniq ilmiy bilimlar mazmunini o

’zlashtirish imkonini beradi. 

4.  Kasbiy-iqtisodiy bilim va malakalarni shakllantnrish darajasi. 

5.  Talabalarda  kasbiy-iqtisodiy  bilim  va  malakalarni  shakllantirish  tizimining 

amaliy natijasi. Talabalard 

Shuni  qayd  etib  qo

’yish  joizki,  talabalarda  kasbiy-iqtisodiy  bilim  va 

malakalarni shakllantirish tizimining maqsadga muvofiqligi ma

’lum natijaga erishish 

bilan  belgilanadi.  Shu  bois  uning  maqsadi  tizim  hosil  qiluvchi  komponent  sifatida 

namoyon bo

’ladi. 

Oliy  ta

’lim  muassasalari  talabalarida,  xususan    bo’lajak  iqtisodchi-pedagog- 

mutaxassislarda  kasbiy  iqtisodiy  bilim  va  malakalarni  shakllantirish  tizimining  

yuqorida  qarab  o

’tilgan    barcha  funkstional  komponentlari  bir-biri  bilan  uzviy  va 

mustahkam bog

’liq. 

Umumiy iqtisodiy ta

’limning asosiy vazifalarining maqsadidan kelib chiqqan holda 

belgilanadi: 

  O’qitish sohasida- talabalarning hozirgi zamon iqtisodiyoti, 

---

 

50 

 uning mavjud bo

’lishi va rivojlanish qonuniyatlari hamda tamoyillari haqidagi asosiy 

bilimlarni o

’zlashtirish; 

  O’z-o’zini anglash  sohasida — o’zining individual iqtisodiy  

faoliyati  imkoniyatini  anglash,  ongli  ravishda  fuqarolik  xulq-  atvorini 

shakllantirish; 

  Motivastiya  sohasida  -    iqtisodiy  muammolarga  qiziqishni,  iqtisodiy 

bilimlarga  doimiy  ehtiyojni  rivojlantirish;  tadbirkorlik  sir-  asrorlarini 

o

’zlashtirish, bitiruvchilarni ish bilan ta’minlash muammosini echish va 

ularning hozirgi zamon iqtisodiyotiga moslashishini osonlashtirish. 

Shuni  ta

’kidlash  joizki,  talabalarda    bilim  va  malakalarnn  shakllantirish 

tizimining  yaxlitligi,  rivojlanishi  va  samaradorligiga  uning  tuzilmaviy  hamda 

funkstional  komponentlarining o

’zaro bog’liqligi va o’zaro ta’sirini ta’minlash orqali 

erishiladi. 

Shunday qilib, oliy ta

’lim muassasalari talabalarida, xususan, bo’lajak iqtisodiy 

ta

’lim o’qituvchilarida kasbiy-iqtisodiy bilim va malakalarni shakllantirish bir-birlari 

bilan  o

’zaro  bog’langan  tuzilmaviy  va  funkstional  komponentlardan  tashkil  topgan 

tizimdir. Bunday tizimlar esa maxsus ishlab chiqiladi. 

Bundan  tashqari,  oliy  ta

’lim  muassasalari  talabalarida  kasbiy-iqtisodiy  bilim  va 

malakalarni  shakllantirish  tizimi  o

’z  ichiga  tuzilmaviy  (o’qitish  maqsadi,  mazmuni, 

shakllari,  metodlari,  vositalari)  va  funkstional  (qadriyatiy-motivastion,  bilish  va 

faoliyatiy-ijodiy)  bloklarni  qamrab  oladi.  Shuningdek,  talabalarda  kasbiy-iqtisodiy 

bilim  va  malakalarni  shakllantirish  tizimi  umumkasbiy  tayyorgarlikning  uchta  bloki 

(umummadaniy,  psixologik-pedagogik  va  predmet  bloki)  hamda  maxsus 

tayyorgarlikning  ikki  bloki  (umumiy  va  milliy-mintaqaviy  komponentlar)  orqali 

tavsiflanadi. 

Yuqorida bayon etilganlardan ko

’rinadiki, talabalarda kasbiy-iqtisodiy bilim va 

malakalarni  shakllantirish  tizimi  o

’ziga  xos  xususiyatlarga  ega.  Talabalarda  kasbiy-

iqtisodiy  bilim  va  malakalarni  shakllantirish  tizimining  tuzilmaviy  va  funkstional 

tashkil  etuvchilari  doimo  o

’zaro  bog’liq  va  o’zaro  ta’sirda  bo’ladi.  Bu  o’zaro 

bog

’liqlik  va  ta’sirni  uning  yaxlitligi,  integrativligi,  rivojlanuvchanligi, 

moslashuvchanligi , texnologik xarakteri ta

’minlab beradi.       

---

 

51 

Shunday  qilib,  bo`lg

’usida  tayyorlanadigan  mutaxassislarning  iqtisodiy  va 

tarbiyaviy  ta`lim  tizimiga  talabni  oshirmasdan  turib  talabalarni  tejamli  iqtisodiy 

tarbiyalab  bo`lmaydi.  Bu  yo`nalishda  q

uyidagи  ishlarni  olib  borish  maqsadga 

muvofiqdir: 

1.  Ijtimoiy  fanlarni  ayniqsa  iqtisodiy  nazariyani  chuquroq  va  sifatli  o`qitishni 

ta`minlash. 

2. Ta`lim muassasalarida ilmiy uslubiy va o`quv-tarbiyaviy ishlarni uzviy bog

’lash. 

3. Ijtimoiy-siyosiy amaliyotni, ijtimoiy  mutaxassisliklar fakul'tetini, ishlab chiqarish 

otryadlari  ishlarini  talabalning  iqtisodiy  bilimlari  darajasini  oshirishga  qarab 

yo`naltirish. 

4. Amaliyotda talabalardagi yangi iqtisodiy tafakkurni shakllantirishdagi ahamiyatini 

oshirish. 

Talabalarga  iqtisodiy  tarbiya  va  ta`limni  berishni  asosida  iqtisodiy  nazariyasi 

kursi  yotadi.  Faqat  iqtisodiy  nazariya  iqtisodiy  hodisalarni  tahlil  qilish  qobiliyatni 

hosil qiladi, iqtisodiy omillarni ilmiy qarash bilan baholashni shakllantiradi, iqtisodiy 

nazariyani  o`qitishdagi  rasmiyatchilikni  engish  va  o`quv  jarayonini  tashkil  qilishga 

talabni kuchaytiradi. Talabalarning diqqatini nazariya  va amaliyotini bog

’lanishiga, 

jamiyatdagi murakkab iqtisodiy hodisalarni tahlil qilishga qaratish lozimdir. Iqtisodiy 

bilimlarni  chuqurroq    o`qitishda  seminarlarda  aniq  iqtisodiy  masalalarni  echishda 

muammoli, munozarali usullarni qo`llash katta samara beradi. 

       Iqtisodiy  nazariyani  o`rganishda  ta`limning  faol  usullariga  ko`proq  suyanish 

lozim, talabalarni hisob-kitoblarda tahlili qilish va izlanish usullari yordamida hisob-

kitob  qilishga  o`rgatish  lozimdir.  O`qituvchilarning  ko`pchiligi  talabalarni  iqtisodiy 

tarbiyalashning  zarurligini  va  ahamiyatini  tushunadi,  ammo  o`zlari  nazariya  va 

uslubiyat  sohasida  etarli  tayyormasdirlar.  SHu  sababli  ayrim  iqtisodchilarning 

o`qituvchilar  uchun  mo`ljallangan  o`quvchilarni  iqtisodiy  tarbiyalash  haqidagi 

maxsus o`quv qo`llanm

а chiqarish haqidagi takliflarni o`rinlidir.  

Iqtisod nazariyasini ijodiy o`rganish uni amaliyot bilan uzviy bog

’langan holda 

o`rganishni  taqqoza  etadi.    Ammo  ko`p  hollarda  iqtisod  nazariyasini  o`qitishda  va 

---

 

52 

hukumat  qarorlarini  o`rganishda  talabalarni  ijodiy  va  tashabbus  bilan  o`rganishga 

yo`naltirmasdan  tayyor  xulosa  va  qoidalarni  mexanik  yo`l  bilan  yodlashga 

o`rgatiladi. Zamonaviy iqtisod fikrlashni shakllantirish talabalardan iqtisodni o`sishi 

davrida  jamiyat  rivojlanishining  muhim  murakkab  holatlarini  mustaqil  holda  tahlili 

qilishni o`rgatishni taqqoza qiladi.  

         Hozirgi  paytda  diqqat  e`tiborni  hukumat  qarorlari  va  hujjatlaridagi  nazariy 

xulosa va boyitmalarni mahzini chaqishga qaratish lozimdir.  Bu esa albatta kelgusi 

o`qituvchilarni iqtisodiy tayyorlashning sifatini oshirishga olib keladi. 

      

Hozirgi  davrda  o`quvchilarni  ijtimoiy  -  iqtisodiy  tayyorlash  juda  zarur  bo`lib 

qoldi.  Bu  esa  ongli  va  maqsadli  ravishda  zarur  bo`lgan  safatlarni  va  "orttirma"ni 

olishga harakat qilayotgan hayotda harakatchan shaxsni shakllantirishni talab qiladi. 

SHu  ma`noda  ijtimoiy-iqtisodiy  tayyorlashning  psixologik  asosi  talabalarda 

ishbilarmonlik qobiliyatlarini shakllantirishning psixologik asoslari bilan mos tushadi 

va uni bilarmonlikga tayyorgarlik deb qabul qilish mulkidir. 

Tadbirkorlik  faoliyatini  mohiyatini  e`tiborga  olsak,  tadbirkorlikni  shaxsni 

o`zining  hayotiy  faoliyat  g

’oyalarni  ishlab  chiqish  jarayoni  insonning  ijodiy 

qobiliyatini  amalga  oshirishdan  iborat  deb  qarash  mumkin.  Shu  sababli  talabalarda 

tadbirkorlikni  rivojlantirishni  ulardagi  ijodiy    qobiliyatlarni  shakllantirish  va 

takomillashtirish,  ish  faoliyatini  ijodiylashtirishlardan  iborat  bo`lib  bu  erda  nafaqat 

maxsus  "iqtisodiy"  o`quv  yoki  har  qanday  fanni  ijtimoiy  iqtisodiy  nuqtai  nazardan 

bayon  qilishdan  tashqari  butun  o`quv  davomida  tadbirkorlik  rivojlantirildi  deb 

gapirishga  asos  bo`ladi.  Talabani  ijtimoiy  iqtisodiy  munosabatlarning  sub`ekti 

sifatida  shakllantirish  tabiiyki  har  bir  talaba  uchun  bir  xilda  bo`lmaydi.  Bundan 

tashqari talabalarda ishbilarmonlikni rivojlanish darajasi ham har xil bo`ladi. 

     

Talabalarni  ularning  kasbiy  mehnati  jarayonida  "tadbirkor"  qilib  tayyorlash 

uchun ularda voqelikni mohiyatini umumlashtirish usullarini o`rganish, shakllantirish 

zarurdir.   

Qaror  qabul  qiluvchining  mavjud  xususiyatlarini  butun  bir  ko`rinishda 

namoyon  bo`lishi  mavjud  sharoitni  o`zgartiruvchi  haqiqiy  shaxsga  mos  bo`lib,  u 

---

 

53 

"hayotiy  va  ishqiboz"  shaxs,  "butunligicha"  takomillashgandir.  Bunday  shaklini 

o`zgartirish  echimini  qabul  qilishda  g

’oya  paydo  bo`lishi  bilan  bog’liqdir  va  bizni 

fikrimizcha  talabaning  shaxsiy  munosbatini  mavjud  jarayonda  amalga  oshirishidir. 

Bu  munosabatlarning  majmui  maqsad  bilan  harakat  qilishni  tasvirlab  talabada  bir 

butun  shaxs  harakati  shakllanganligidan,  shaxsiy    o`sish  va  o`zida  shaxsiy 

mujassamlanganligidan  tadbirkor  sifatida  mehnat  bozorida  o`zining  shaxsiga 

talabaning oshayotganidan va umuman h

ayot bozorida o`z o`rnigа egaligidan dalolat 

beradi. 

Hayot  shuni  ko`rsatmoqdaki,  o`zining  oz  bo`lsa  ham  shaxsiy  imkoniyatini 

ustalik  bilan  ishlatish  muhimroq  ahamiyatga  ega  bo`lib,  "talab  qilinmaydigan" 

bilimlarga ega bo`lishdan ham yuqori turadi. 

Shunday qilib, talabalarda shakllantiriladigan munosabatlar ularni to`liqroq va 

qulayroq  hayotiy  faoliyatga  yo`naltirishga  va  ayrim  hayotiy  sharoitlarda  bu 

g

’oyalarni  qisman  bo`lib  qo`llash  imkoniyatlarini  ro`yobga  chiqaradi.  G’oyani 

amalga oshirishga harakat qilish insoning butun hayotiga xos bo`lib insoning hayoti 

mavjudligini belgilaydi. 

     

Bayon qilingan fikrlarga asosan quyidagicha xulosa chiqarish mumkin: 

a)  talabalarni  ijtimoiy  iqtisodiy  hayotni  shaxsi  sifatida  munosabatlarning  amalga 

oshishi; 

b)  u  yoki  bu  ko`rinishdagi  xavf  xatarli  hollarda  ham  g

’oyani  izlash  jarayonida  va 

amalga oshirishdа uchraydigan qiyinchiliklarni yengishga munosabati; 

v) g

’oyani izlash, ijod qilishni umumiy amaliyotlarini amalga oshirish munosabatlari. 

g)  ijodiy  faoliyatni  biror  yo`nalish  bo`yicha  qobiliyatini  amalga  oshirishi  bilan 

bog

’liq bo`lgan munosabat.