Agrar munosabatlarning asosini renta munosabatlari tashkil qiladi. Renta nazariyasi
uning mohiyatini tushuntirish bo‘yicha turlicha yondashuv va qarashlar mavjud bo‘lib,
ularning ayrimlari noaniqligicha qolmoqda. Shu sababga ko‘ra rentani miqdoriy aniqlash
va uning mohiyatini tushuntirish bo‘yicha asosiy va ko‘pincha bir-biriga qarama-qarshi
tabiat, yerning qandaydir sirli kuchi, tabiat ehsoni, yerning qo‘shimcha mahsulot yarata
10
olish qobiliyati natijasi orqali izohlaganlar. Ular qishloq xo‘jalik mahsulotlarini yaratishda,
jumladan, sof va qo‘shimcha mahsulot yaratishda tabiat rolini ko‘rsatishga harakat
qilganlar.
Keyinchalik renta nazariyasining asoslari klassik iqtisodchilar U.Petti, J.Anderson,
A.Smit va D.Rikardolar tadqiqotlarida turli darajada takomillashtirilgan. Jumladan,
Anderson differensial renta to‘g‘risidagi qarashlarni ilgari surgan, biroq rentaning tovar
qiymatining bir qismi ekanligini tushuntirib berolmagan. Rikardo esa, fiziokratlardan
farqli o‘laroq, rentaga mahsulot ijtimoiy va individual qiymatlari o‘rtasidagi farq sifatida
qarab, renta nazariyasini qiymatning mehnat nazariyasi, qiymat qonuni bilan bog‘lagan.
Renta nazariyasini rivojlantirishda rus iqtisodchilaridan N.G.CHernishevskiy va
N.I.Ziberlar salmoqli hissa qo‘shganlar. Hozirgi vaqtda Rossiyada «Iqtisodiyot nazariyasi»
bo‘yicha chop etilgan qator o‘quv qo‘llanma va darsliklarda ham yer rentasi munosabatlari
keng bayon etilmoqda.
D.D.Moskvin tahriri ostida tayyorlangan darslikda yozilishicha, resurslarning turli-
tumanligi natijasida ulardan foydalanish chog‘ida renta daromadlarining turli ko‘rinishlari
paydo bo‘ladi, jumladan: qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini ishlab chiqarishda vujudga
keluvchi yer rentasi; foydali qazilmalarni qazib olish chog‘ida vujudga keluvchi renta;
o‘rmon resurslaridan foydalanishda hosil bo‘luvchi renta; qurilish uchastkalaridan
olinuvchi renta va h.k. Barcha turdagi tabiiy resurslar yer bilan uzviy bog‘liq bo‘lganligi
sababli ulardan foydalanishda rentaning vujudga kelishi uchun bir-biriga o‘xshash shart-
sharoitlar mavjud bo‘ladi. Qishloq xo‘jalik ekinlaridan foydalanishning iqtisodiy shart-
sharoitlariga nisbatan ishlab chiqilgan renta munosabatlarini tahlil qilish uslubiyoti
rentaning barcha turlariga tegishli bo‘ladi, shunga ko‘ra ularni yer rentasiga kiritish to‘g‘ri
bo‘ladi. Haydaladigan yer, qurilish uchastkasi, ruda koni, baliq ovi, o‘rmon va
boshqalardan to‘lanishidan qat’iy nazar, renta ko‘rinishidagi mazkur pul summasi yer
rentasi deb ataladi.
Yer rentasi – yer egaligini iqtisodiy jihatdan amalga oshirish (realizatsiya qilish)ning
shaklidir. Yer rentasining bir qancha tarixiy ko‘rinishlari mavjud. Masalan, uch shakldagi:
barshchina (ishlab berish), obrok (natural soliq) va pul solig‘i shakllaridagi feodal rentalari
shular jumlasidandir. Hozirgi paytda turli mamlakatlarda mavjud renta vujudga kelish
sabablari va shart-sharoitlariga qarab quyidagi turlarga ajratiladi: absolyut yer rentasi,
differensial (tabaqalashgan) renta I va II, monopol renta, qazilma boyliklar, qurilishlar
joylashgan yerlardan olinadigan renta.
Rentaning mohiyatini tushunishdagi asosiy qiyinchilik tadbirkorlar o‘rtasida qayta
taqsimlanmaydigan qo‘shimcha sof daromadni vujudga kelishi shart-sharoit va
sabablarining ochib berilishi hisoblanadi. Bunday holat vujudga kelishining sabablaridan
biri samarali xo‘jalik yuritish uchun yaroqli bo‘lgan yerlarning cheklanganligi va qayta
tiklab bo‘lmasligida o‘z ifodasini topadi. Ikkinchi sababi – yerga yoki boshqa tabiiy
resurslarga mulkchilik ob’ekti yoki xo‘jalik yuritish ob’ekti sifatidagi monopoliyaning
mavjudligi hisoblanadi. Uchinchi sababi esa, ko‘p mamlakatlarda qishloq xo‘jaligidagi
kapital uzviy (organik) tuzilishi, ya’ni doimiy va o‘zgaruvchi kapital o‘rtasidagi nisbatning
pastligi hisoblanadi.
Yer uchastkalarining unumdorligi va joylashgan joyidagi farqlar natijasida vujudga
keladigan qo‘shimcha daromad (qiymat)ning bir qismi renta shaklini oladi hamda u
11
differensial renta deb ataladi. Qishloq xo‘jaligida eng muhim ishlab chiqarish vositasi –
yerning miqdori va sifatini tabiatning o‘zi cheklab qo‘ygan, uni inson ko‘paytirishga qodir
emas.
Shuning uchun qishloq xo‘jalik ishlab chiqarishini faqat yaxshi va o‘rtacha unumdor
yer uchastkalarida tashkil etish bilan cheklanish mumkin emas. Qishloq xo‘jaligi
mahsulotlariga talab ko‘p bo‘lganligi uchun yomon, kam unumli yerlarda ham ishlab
chiqarishni tashkil etish zarurdir. Agar ishlab chiqarilgan mahsulot to‘lovga qodir talab
bilan ta’minlangan bo‘lsa, yerning mahsuldorligi yoki joylashuvi jihatidan yomon sharoit
qishloq xo‘jalik tovarlariga narx shakllanishini tartibga soluvchi ijtimoiy normal sharoit
hisoblanadi. Natijada o‘rtacha yoki yaxshi yerlarda xo‘jalik yurituvchi ishlab
chiqaruvchilar ustama qo‘shimcha mahsulot va binobarin qo‘shimcha foyda oladilar.
Demak, differensial renta hosil bo‘lishining tabiiy sharti miqdori cheklangan yerning
sifati (unumdorligi) dagi farqlardir, uning ijtimoiy-iqtisodiy sababi esa foydalaniladigan
yerlarda iqtisodiy jihatdan alohidalashgan tarzda mustaqil xo‘jalik yuritishdir. Differensial
renta o‘zining kelib chiqish sharoitlarga qarab differensial renta I va differensial renta II ga
bo‘linadi.
Differensial renta I yerning tabiiy unumdorligi bilan bog‘liq bo‘lgan, sanoat
markazlariga, bozorlarga va aloqa yo‘llariga yaqin joylashgan serunum yer uchastkalarida
vujudga keladi. Differensial renta I ning hosil bo‘lishini shartli misol yordamida ko‘rib
chiqamiz.
Do'stlaringiz bilan baham: 
