2.3. Sintaktik parallelizm
Sintaktik parallelizm badiiy nutqda keng tarqalgan uslubiy vosita bo‘lib, undan
tasvir etilayotgan ob‘yektga so‘zlovchining diqqatini qayta tortish maqsadida
foydalaniladi.
Sintaktik parallelizmda strukturasi bir xil bo‘lgan ikki yoki undan ortiq gap
ketma-ket keladi. Bunday gaplarning bo‘laklari ham, shakli ham bir xil bo‘ladi. Bu
sintaktik simmetriya hosil qilib ifodalilikni oshiradi. Masalan:
Onaday ardoqlab, boladay sevib
Saqlaymiz tuproqni, sharafni, dongni,
O‗tkir ko‗zimizni ufqdan uzmay
Har kun qarshilaymiz safobaxsh tongni (Biz tongni sevgan-chun.)
Parallel birliklarning vazifasi fikrga izoh berish va, eng muhimi, unga
tinglovchini to‘la ishontira olishda iborat. Ular til uslubiy vositalarining boyishi
manbalaridan biri bo‘lib, badiiy nutqda ko‘p qo‘llanadigan, eng sermahsul va
ta‘sirchan sintaktik birlik hisoblanadi.
Badiiy
asarlarda
parallel
birliklar
nutqning estetik vazifasini to‘la
ta‘minlashga yordam beradi. Parallelizm yordamida davomiylik, ko‘tarinkilik,
qat‘iylik ifodalanishiga erishiladi. Parallelizm usuli his-hayajon, ko‘tarinki ruh
bilan aytiladigan nutq ko‘rinishlari uchun xarakterli bo‘lib, tinglovchida turli
emotsiyalarni uyg‘otuvchi ifoda shakli hisoblanadi
21
.
Sintaktik parallelism badiiy nutq me‘yorlari asosida shakllantiriladi va alohida
bir uslubiy vazifa bajarishga xizmat qiladi. Uning yordamida nutqning yanada
21
Shukurov R. Sintaktik parallelizmn ing uslubiy xususiyatlati.// O‖TA., 2004. 2-son, 73-bet.
38
ta‘sirli va yorqinbo‘lishiga erishiladi. Demak, sintaktik parallelism usuli nutq
ko‘rinishining ekspressivligi va ta‘sirchanligini taminlab beruvchi uslubiy vosita
sifatida katta ahamiyatga molikdir. Masalan:
Tinchgina tong otar. Chiqadi quyosh,
Ko‗m-ko‗k maysalarda yaltirar shabnam.
Osmon ham tip-tiniq, yellar musaffo,
Erkin nafas olib uyg‗onar el ham.
Sof yel esar... Parvona uchar,
Chiroq atrofida o‗grilib,
O‗zin urib part bo‗ladi-yu,
Stolimga tushadi kelib (Tun.)
Sintaktik parallelism fikrni yangicha bir shaklga solib, san‘atkorona
ifodalanish yo‘li bo‘lib, bu usul, ayniqsa, notiqlik san‘ati uchun muhim
hisoblanadi. Ma‘lumki, fikrni ixcham, lo‘nda ifodalash og‘zaki nutqqa xos bo‘lgan
asosiy xususiyatdir. Og‘zaki nutq san‘ati o‘z-o‘zini chegaralash bilish san‘atidir;
aniqlik va qisqalik og‘zaki nutqqa hos bo‘lgan asosiy fazilatlar sanaladi. Fikrni
aniq va lo‘nda qilib ifodalash notiqlik san‘atida lakomizim deb yuritiladi.
Lakomizim nafaqat og‘zaki, balki yozma nutqning ham ta‘sirchan bo‘lishini
ta‘minlovchi ifoda usulidir.
Sintaktik parallelizm usuliga so‘z xashamatdorligi, uslubiy galizlik, lisoniy
ortiqchalik kabi xususiyatlar yotdir. Bu hodisaning mazmun – mundarijasi
nixoyatda keng bo‘lib, uning asosiy vazifalari sifatida quydagilarni belgilash
mumki:
1.Nutqning go‘zal va jozibador bo‘lishi ta‘minlanadi. Tinglovchini befarq
qoldirmaydi, uning diqqati bir joyga to‘planadi, natijada nutq turiga nisbatan
e‘tibor kuchayadi va u orqali ifodalangan fikr tez va oson o‘qiladi:
Tog‗ ortiga o‗tib ketdi kun,
Sekin cho‗kdi toza, salqin tun...
Men deraza ochganim chorbog‗,
Sokin uxlar tun ko‗rpasida.
39
Mayin qo‗shiq yoyilar har yon,
Esib o‗tgan yel sharpasida.(Tun.)
2.Tejamkorlik, soddalik, ravonlik, sintaktik parallelizmga xos asosiy
sifatlardan biridir:
Tog‗ ortidan ko‗tarildi oy,
So‗lim qirg‗oq nur-la o‗pishdi.
Ko‗zgu bo‗ldi jimjit oqqan soy,
Oyning aksi suvlarni quchdi.(Soy kechasi.)
3.Sintaktik parallelism, eng avvalo, puxta o‗ylangan, ―yetti o‘lchab bir
kesilgan‖ grammatik sturuktura – nutq san‘ati. Unda muayyan bir fikrni aniq va
o‘tkir, jonli, ta‘sirchan va kuchli ifodalash imkoniyatlari mavjud:
Oqshom edi, oydin ko‗prikda
Barno qizu yigit turardi,
Oyni kutgan oqshomgi ko‗kda
Beshik-beshik bulut yurardi.(Muhabbat tongi kulganda.)
4.Nutqqa jonlilik kiritadi:
Oppoq pag‗a bulut ustida
Hayron suzar keksa oysuluv.
Yulduzlarni quchib ko‗ksida,
Anhor to‗lib jo‗shib oqar suv.
5.Sintaktik parallelism so‘roq va undov gaplar asosida shakllanganda,
ekspressiv-emotsional mazmunni inteksiv ravishda kuchaytirish vositasi sifatida
xizmat qiladi, fikr chuqur xayajon bilan uqtiriladi:
Soymi yoki shabboda oldi
Mening ko‗zimdagi uyquni?
Oy yorimni yodimga soldi,
Dilda toshdi sevgi to‗lqini (Soy kechasi.).
6.Sintaktik parallelism fikrni kengaytirishga, unga qo‘shimchalar kiritishga,
fikr ob‘yekti qirralarining ochilishiga yordam beradi:
Shirin ekan farzand, u bilan
40
Oilaga kirar ekan jon.
Ko‗zi ko‗zga tushishi bilan
Mehri balqir ekan bepoyon.(Farzand.)
7.Fikr ob‘yekti bilan bog‘liq bo‘lgan vaziyat sharoitini kuchaytirib, bo‘rttirib
ko‘rsatishga xizmat qiladi:
Ye
lda qo‗shiq, ko‗prikda shu‘la,
Baxt-la tepdi ikki yosh yurak...
Oy so‗zladi yulduzni to‗plab,
Sevgi tongi haqida ertak.(Muhabbat tongi kulganda.)
8.Sintaktik parallelism qulay vosita bo‘lib, bu usul yordamida fikr qisqa, lekin
lo‘nda bayon etiladi. Nutq ko‘rinishi ixcham shaklga ega bo‘ladi:
Yo‗l yurdim, sog‗indim, to‗kildi baytim
Xorijning shomlari, saharlarida,
Ezgu istaklaring jaranglab aytdim
Osiyo, Afrika minbarlarida.(Xalqimga aytar so‘zlarim.)
9.Fikr qaratilgan ob‘yektni takroran eslatish, yodga solish vazifasini bajaradi.
10. Parallelizm vositasida nutq birligi orqali olg‘a surilgan fikrning tub
mohiyati ta‘kidlanadi, fikr predmatining asosiy sifatlari ochib beriladi:
Sarg‗aygan dashtlarga berding yashil qon,
Tuproq tepalarda shahar ko‗tarding:
Har bir g‗alabangni ko‗rgan suyuk on
Dildagi o‗z g‗amim kuyi cho‗kardi.(Xalqimga aytar so‘zlarim.)
Sintaktik parallelizm mantiqiy jihatdan ajratib ko‘rsatish vazifasini ham
bajaradi. U faqat badiiy nutqqa xoslangan vosita bo‘lib qolmasdan, ba‘zan ilmiy-
ommabop uslub ko‘rinishlarida ham uchrab turadi va fikr ob‘yekti haqidagi
tushunchalarni jamlash, u haqda kengroq tushuncha berish uchun xizmat qiladi: Til
madaniyati faqat to‘g‘ri gapirish emas, balki tilni oliy darajada bilishdir.
Sintaktik parallelizm bunday vazifada qo‘llanishi ifoda etilayotgan fikrning
ehg dolzarb bo‘lagini ma‘qullab ko‘rsatish, unga alohida urg‘u berish bilan
xarakterlanadi. Sintaktik parallelizm asosida shakllangan nutq ko‘rinishlari
41
notiqlik san‘atining yorqin namunalari sanaladi. Bunday nutq ko‘rinishlari
ifodaviylikning maksimum imkoniyatlarini o‘zida mujassam etadi. Sintaktik
parallelizm nutqqa bir vaqtning o‘zida ko‘tarinkilik va soddalik, go‘zallik va
tantanavorlik, quvnoqlik va vazminlik bag‘ishlaydi:
Yo‗l yurdim, sog‗indim, to‗kildi baytim
Xorijning shomlari, saharlarida,
Ezgu istaklaring jaranglab aytdim
Osiyo, Afrika minbarlarida.(Xalqimga aytar so‘zlarim.)
Sintaktik parallelizm badiiy nutqda keng tarqalgan uslubiy vosita bo‘lib,
undan tasvir etilayotgan ob‘yektga so‘zlovchining diqqatini qayta tortish
maqsadida foydalaniladi. Sintaktik parallelizmda strukturasi bir xil bo‘lgan ukki
yoki undan ortiq gap ketma-ket keladi. Bunday gaplarning bo‘laklari ham, shakli
ham bir xil bo‘ladi. Bu sintaktik simmetriya hosil qilib ifodalilikni oshiradi.
Sintaktik parallelizm asosan poetik nutq mahsuli bo‘lib, ifodali nutq vositasi
sifatida qo‘llanuvchi maxsus usul hisoblanadi. Shoira Zulfiya ham o‘z she‘rlarida
sintaktik parallelizmdan ifodaiylikni oshirish, ta‘sirchanlikni kuchaytirish
maqsadida keng foydalangan.
Do'stlaringiz bilan baham: |