O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta‘im vazirligi jizzax politexnika instituti

 
 

---

120 
 
17
 
Nazorat   savollari 
1.
 
Tanlash   shartli   operatori 
2.
 
Takrorlanish   operatori   3   xil   shakli 
3.
 
O`tish   operatori   GOTO 
 
 
 
 
                                                 
17
 Richard L. Halterman Fundamentals of C++ Programming. Copyright © 2008–2016. All rights reserved. pg.129-131 

---

121 
 
Mavzu-13:
 
Dasturlashda funktsiya va modullarni qoʼllash 
 
Modullar   va   modulli   dasturlash
 
Real   murakkab   dasturlash   ta‘minoti   o‘zida   monolit   dasturlarni   emas.   
Balki      dasturlash      tizimlarini      namoyon      qiladi.      Dasturlash      tizimi-      bu   
gi‘shtlardan—tizim      komponentlaridan      quriluvchi      konstruksiyadir.      Bunday   
komponentlarni      qurish      metodikasi      har      xi      bo‘lishi      mumkin.     
Shu      kabi   
metodlardan   biri
,   modul   dasturlash   deb   nomlangan   yondashuvga   asoslangan. 
Modullardan   quriladigan   dasturlash   tizimida—modul   sistemada—har   bir   
modul      umumiy      konstruksiyaning      g‘ishtchasi      sifatida,      formal      bo‘lmagan   
holda      o‘zining      belgilanishi      bilan,      formal      holda      esa      o‘zining      interfeysi   
bilan   xarakterlanadi.   Modul   belgisini   qoida   bo‘yicha,   modul   tizim   uchun   
modul   bo‘lib   realizatsiya   qilinadigan   funksiyalarni   formal   bo‘lmagan   holda,   
tabiiy   tillarida   yoziladi   псевдоестественном.   Modul   interfeysi   modul   bo‘lib   
realizatsiya   qilinadigan   va   bu   moduldan   tashqari   modul   tizimni   boshqa   
modullarida   ham   qo‘llaniladigan   obyektlar   spetsifikatsiyasida   izga   tushadi.   
Modul      eksporti      bu—umumiy      modul      tizim      uchun      modul      berilganlari   
namoyish      bo‘luvchidir,      import      esa-      modulni      modul      tizimlarni      boshqa   
modullaridan      talab      qilinayotgan      narsasidir.      Modul      eksportida   
eksportirlanadigan   obyektlar   kiritiladi.   (turlar,   o‘zgarmaslar,   o‘zgaruvchi   va   
dasturostilar). 
Dasturiy      tizim      uzoq      vaqt      va      xodimlar      kollektivi      bilan      yaratilishi   
mumkin,   shuning   uchun   modul   shunday   tizimni   komponentasi   kabi   qayta   
ishlashni   erkinligi   va   nazorati   talabini   qoniqtirishi   kerak.   modulni   interfeysi   
va      belgilari      fiksirlangandan      so‘ng,      uning      realizatsiyasi      boshqa      modullar   
realizatsiyasiga      halaqit      qilmasligi      kerak.      modul      xatoligi      ham      boshqa   
modullar      xatoligi      bilan      shartlanmagan      bo‘lishi      kerak—xatolik      vaqtida,   
modul      o‘zini      belgisini      to‘g‘ri      realizatsiya      qilayotganiga      va      o‘zining   
obyektlarini   interfeys   bilan   mos   ravishda   eksportlayotganiga   ishonch   hosil   
qilish   kerak,   importga   kelsak,   u   holda   xatolik   vaqtida   importlanayotgan   
obyektlar      xossalar      interfeysida      fiksirlanganlarni      qoniqtiruvchi      oddiy   
psevdoaylana      yaratish      mumkin.      Modul      modul      sistemaning      qurilayotgan   
elementi   sifatida,   uni   turli   hil   modul   tizimlarda   foydalana   olish   mumkin   
bo‘lishi   kerak,   faqatgina   uni   belgisi   va   interfeysi   ushbu   modul   tizimda   
uni   qo‘llanilishiga   mos   bo‘lsa   bas.   Eksportlanayotgan   obyekt   realizatsiya   
uchun   kerak   bo‘lgan   lokal   obyektlarga   ham   ega   bo‘lishi   mumkinligidan—
ular   boshqa   modullardan   yashirin   va   ularda   qo‘llanila   olmaydi. 
Foydalanuvchi   modullarini   yozish   va   ularning   obyektlarini   dasturlarda   
qo‘llash   quyidagi    sabablarga    ko‘ra    effektiv    dasturlashni    usullaridan   biri   
hisoblanadi. 
Birinchidan,   modulda   ba‘zi   ―predmetli‖   sohani   bazaviy   tushunchalarini   
olib      o‘tuvchisi      hisoblangan      obyektlar      aniqlanadi,      va      shu      modul      bu   
predmetli      sohaga      kontekst      beradi.      Shuning      uchun      bu      saohada      ishlab   
chiqishni   turli   algoritmlarini   bajaruvchi   dasturlar,   tayyorlardan   va   muhimi   

---

122 
 
bazaviy      obyektlarni      bir      xil      aniqlanishlaridan      foydalanishlari      mumkin.   
Demak,      masalan      Так,     
например
,      в      системном      модуле     
Graph
      tizimli   
modulida,   bir   qancha   o'nlab   elementar   grafik   amallarni   realizatsiya   qiluvchi   
grafik   funksiyalar   va   jarayonlar   va   bir   qancha   o‘nlab   xatolarni,   rang   va   
chiziq   ko‘rinishi   va   hk   kodini   bildiruvchi   o‘zgarmaslar   aniqlandi. 
Ikkinchidan,   modullar   ham,   dasturlarda   qatnashuvchilar   ham   bog‘liq   
bo‘lmagan      ravishda      kompilyatsiya      qilinadi.      (modul      u      dasturda   
qo‘llanilishidan      avval      kompilyatsiya      qilingan      bo‘lishi      kerak).      ushbu   
kompiliyatsiya   yordamida   katta   dasturlar   sezilarli   qisqaradi,   muhimi   ularni   
ko‘p   marta   kompiliyatsiya   qilishda   xatoliklarda. 
Modulning   uchinchi   asosiy   xossasi,   ular   eksportlayotgan   obyektlarni   
realizatsiyasi   va   namoyishini   berkitadi   va   ―inkapsulyatsiya‖   qiladi,   shunday   
ekan   ularning   modulda   bo‘lishi   mumkin   bo‘lgan   o‘zgarishi,   foydalanuvchi   
dasturini   hech   qanday   qayta   ishlanishini   talab   qilmaydi. 
Barcha      modullar,      ular      tomonidan      aniqlanadigan      o‘zgarmaslar,   
o‘zgaruvchilar,   turlar   va   dasturostilar   uchun   ularni   belgilarini   tushunish   va   
esda      saqlashni      yengillashtiradigan      mnemonik      nomlarni      qo‘llaydi. 
 
Modul   ba‘zi   tizimlarda   bir   qancha   qismlardan   tashkil   topadi: 
-   
modul   mavzusi
; 
-   interfeys   qism; 
-   realizatsiya   qilingan   qismlar; 
-   initsializatsiyanlangan   qism. 
Bu   qismlarni   har   biri   yopiq   dasturiy   fragment   hisoblanadi,   modulda   
yuqorida   ko‘rsatilgan   tartibda   faqat   bir   marta   takrorlanadi.   Quyida   modulni   
strukturasi      sxemasi,      tarkibi      va      har      bir      qism      belgilariga      qarashli   
kommentariyalari   berilgan. 
Unit   <имя   модуля
>;{   modul   mavzusi} 
Interface   
{modulli   interfeys   seksiyasi   } 
Uses   <   eksportlanayotgan   obyektlar   spetsifikatsiyasida   qo‘llaniladigan    
modullar   nomlari>; 
Implementation 
Uses   
; 
<   keyingi   modulni   eksportlanadigan   funksiya   va   jarayonlar   yozilishida   
qo‘llanadigan      modulning      lokal      obyektlari      yozilishi      (o‘zgarmas,      tur,   
o‘zgaruchilar,   funksiyalar   va   jarayonlar),   > 
begin   
{initsializatsiya   seksiyasi} 
end 
modulni   qo‘llanilishiga   bir   qancha   tipik   namunalar   keltiramiz: 
1.   modul,   ba‘zi   predmet   sohani   tushunchasini   xarakterlaydigan,   ba‘zi   
nomlangan   yozilgan   obyektlar   to‘plami   kabi   qo‘llanilishi   mumkin.   Bunday   
modul   shu   soha   nilan   bog‘langan   barcha   masalalarda   qo‘llanadi   va   kerakli   
tushunchalar   tizimini   unifitsirlaydi.   Planimetriya    masalarini   yechib,   modul   
yordamida   asosiy   geometrik   shakllarni   namoyishini   unifitsirlash   mumkin: 

---

123 
 
unit   Geomfig; 
interface 
type   point   =record   x,   y:   real   end; 
segment   =   record   a,   b   :   point   end; 
triangle   =record   a,   b,   c:   point   end; 
circum   =   record   centre   :   point;   rad:real   end 
{boshqa   shakllarni   yozilishi} 
const   pi;

pi   =   3.1415926;   twopi   =   2    
implementation 
end 
bu   yerda   modul   vazifasi,   kerakli   tabiatni   berilganlari   namoyishi   bilan   
bog‘langan      turlarni      yozilishi      ekanligi      va      balki      o‘zgarmaslarni      umumiy   
ishlari      uchun      kerakli      bo‘lganligidan      realizatsiya      bo‘limi      yo‘q.      Aniq   
dasturda   (yoki   modulda)   yuqorida   ko‘rsatilgan   tur   o‘zgaruvchilarini   
kiritish   
mumkin
,   dastur   boshida   ko‘rsatish   yoki   modul   interfeysida   uses