O’zbekiston respublikasi oliy talim vazirligi samarqand veterinariya medisinasi instituti

Akustik rezonans. 
 
Agar  qisqa  muddatda    ta’sir  etgan  tashqi kuchdan    so’ng sistema  faqat ichki  
kuchlar  ta’sirida tebranayotgan  bo’lsa,  bunday  tebranish  erkin  tebranish  deyiladi.  
Agar  sistemaga    davriy    o`zgaruvchan    tashqi  kuch  doimo  ta`sir  etib  tursa, 
tebranishlar  majburiy    tebranishlar  deyiladi.  Tebranish  chastotasi  esa  xususiy 
tebranish  chastotasi  deyiladi.  Tashqi    kuchning  o`zgarish  chastotasi  sistemaning  
xususiy  tebranish  chastotasiga  yaqin  bo`lsa,  tebranish    amplitudasi    o`zining  
maksimal  qiymatiga erishadi. Bu hodisa mexanik  rezonans  hodisasi  deyiladi. 
 
Silindrik  naydagi  havo  ustunida  tovushning  nayning  oxirdagi    to`siqdan  
ko`p    marta  qaytishi  natijasida  aniq  chastotali  erkin  tebranishlar,  ya`ni  turg`un 
to`lqinlar  hosil  bo`ladi.  Xususiy  tebranish    chastotasi  havo  ustunining  uzunligi 
bilan  aniqlanadi. Tebranish chastotasi  to`lqin  uzunligi  orqali ifodalanadi.  



2

 
 
Havo    ustunida    majburiy    tebranish        hosil    qilish        uchun      tovushni   
uzluksiz  chiqarib    turadigan  manba  bo`lishi  kerak.  Bu  tovush  chastotasi      havo 
ustunining  xususiy    tebranish  chastotalaridan  biriga  teng  bo`lganda      amplitudasi   
katta    bo`lgan    turg`un  to`lqin    hosil    bo`ladi.  Bu  hodisaga  akustik  rezonans  
deyiladi.  Bir  tomoni    ochiq,  ikkinchi  tomoni  elastik  porshen  bilan  berkitilgan 
trubkaning havo ustunida turg`un to`lqin hosil bo`lishini ko`rib chiqamiz.  Manba  
qisqa    muddatda  tovush  chiqarsa  yuguruvchi    to`lqinni    sinusida    kesmasi    bilan 
ifodalash mumkin. 1- rasmda  tushayotgan 

1
y
 to`lqin ifodalangan.  

---

85 
 
 
1a – rasm  
 
1a  –  rasmda  tushayotgan  to`lqindan    (ya`ni 
1
y
  to`lqindan)  qolgan    to`lqin      va 
porshendan    qaytgan   
2
y
    to`lqin    ifodalangan.  Rasmda  faqat  qaytgan  y
2
  to’lqin 
ifodalangan. 1b – rasmda esa 
2
y
 
to’lqin trubkaning ochiq uchidan qaytib 
3
y
 to’lqin 
hosil  qiladi. 
2
y
  va 
3
y
  to’lqinlarining    qo’shilishidan  turg’un  to’lqin  hosil  bo’ladi. 
Trubkaning  ochiq  uchidan  qaytishda  to’lqinning  fazasi  o’zgarmaydi  (chunki 
to’lqin  zichligi kichik muhitdan qaytayapti). Shuning uchun nayning ochiq uchida 
turg’un to’lqin do’ngligi hosil bo’ladi. Porshendan qaytganda esa to’lqin fazasi 

 
ga  o’zgaradi  (zichroq  muhit  bo’lgani  uchun)  va  to’lqin  uzunligi  yarim  to’lqin 
uzinligini  yo’qotadi.  Natijada  porshen  yaqinida  to’lqin  tuguni  hosil  bo’ladi. 
Keyingi  tugunlar  porshendan   
2
.
..........
2
3
,
2
2
,
2




n
  masofalarda,    do’ngliklar  esa 
...
..........
4
5
,
4
5
,
4
3
,
4




  masofalarda  hosil  bo’ladi.  Agar  havo  ustuni  shunday  tanlab 
olinsaki,  unga  yarim  to’lqinlarning  butun  soni  to’g’ri  kelsa,  ya’ni 
2

n
h

  bo’lsa, 
barqaror turg’un to’lqin hosil bo’lmaydi, chunki bir-birini almashtiruvchi  turg’un 
to’lqinlar    turli  ko’rinishga  ega  bo’lib  o’zgarib  turadi.  Havo  ustuni  L  ga  chorak 
to’lqinlarning  toq  soni  to’g’ri  kelsa 
4
)
1
2
(



n
L
  bo’lsa,  u  holda 
2
1
y
y

  turg’un 
to’lqin  nayning    ochiq  uchida  do’nglik  porshen  yaqinida  esa  tugun  hosil  qiladi.  
Ulardan keyin hosil bo’lgan 
2
3
y
y

 to’lqinlarning ko’rinishi huddi 
2
1
y
y

 to’lqini 
kabi bo’ladi (1b-rasm) 
 
 
 
 1b – rasm  
Bir    tomonga      yo`nalgan   
,
1
y
 
,
3
y
 

5
y
  to`lqinlarning    fazasi      hamma 
nuqtalarda  bir xil  bo`ladi , unga  qarama – qarshi  yo`nalgan  y
2
, y
4
, y
6  
to’lqinlar 
ham bir xil fazaga ega. Shuning uchun natijaviy to’lqin amplitudasi bu  to’lqinlar 
amplitudalarining yig’indisiga teng bo’ladi, ya’ni:  
.......
5
3
1
`




a
a
a
A
ng
o
 
.......
6
4
2




a
a
a
A
chap
               

---

86 
 
Ularning yig’indisi katta bo’lgan turg’un to’lqin hosil qiladi                
A
turg’
=2A
chap 
Havoning  nay  devoriga  ishqalanishi  va  tovushning  nurlanishi  natijasida 
energiya  kamayib  boradi,  turg’un  to’lqin  amplitudasi  kamayib,  tebranish  so’nib 
boradi 
5
3
1





,  y
2
, y
3
 qo’shilib turadi. Bu berilayotgan energiya yo’qolayotgan 
enrgiyaga  teng  bo’lib  qolgan,  tebranishlar  o’zgarmas  amplituda  bilan  davom 
etaveradi. Bu hodisa akustik rezonansdir.  
Asbobning tuzilishi va ishlash usuli: Asbob qo’zg’aluvchi porshenli naydan, 
tovush nurlagichi   hamda T
1 
va T
2
 telefonlardan iboratdir. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
2 – rasm   
 
 Telefonlar  tovush  manbai  va  qabul  qilgich  sifatida  foydalaniladi.  Tovush 
nurlagichi  telefon  membranasini  aniq  chastotasi  bilan  tebrantiradi.  Tovush 
to’lqinining  uzunligi 


,  bunda 
v




.    Akustik  rezonansni  kuzatish  uchun 
porshenni  surish  bilan  havo  ustunini  shunday  tanlab  olish  kerakki,  unga  chorak 
to’lqinlarining  toq  soni  to’g’ri  kelsin.  Bu  vaqtda  tovush  manbaining  chastotasi 
xususiy  tebranish  chastotasiga  teng  bo’ladi  va  tovushning  kuchayishini  sezamiz. 
Agar  porshenni  nayning  ochiq  uchidan  yuqoriga  sursak,  tovushning  birinchi 
kuchayishi   
4
1


L
,  keyingilari 
4
3
3


L
  , 
....
4
5
5


L
  va  hokazo  masofalarda 
kuzatiladi.  Ikkita  ketma-ket  kuchayishlar  orasidagi  masofa 
2

  ga  teng.  Bu  ishdan 
maqsad  tovush  to’lqinining  uzunligi 


  ni  aniqlab,  undan  tovush  tezligi 


  ni 
hisoblashdir. Tebranish chastotasi tovush nurlagichidan olinadi. To’lqin uzunligini 
tovush kuchsiz eshitilgan nuqtalarda ham aniqlash mumkin. Ikkita tovush kuchsiz 
eshitilgan nuqta orasidagi masofa ham 
2

 bo’ladi.