|
Nurlanish turi
|
Zarralarning nomi
|
Z
|
Zarralar soni (%)
|
Birlamchi kosmik nurlanish
|
P-protonlar
α- zarralar (alfa)
Li, Be, B – larning yadrolari C dan F gacha elementlar yadrolari
Ne dan K gacha elementlar yadrolari
Ca dan U gacha elementlar yadrolari
|
1
2
3-5
6-9
10-19
20-92
|
1300 (93)
94 (6)
2
6,7
2
0,5
|
JAMI: 1405 (100)
Birlamchi kosmik nurlanish natijasida 1 m2 yuzaga kelib tushayotgan zarralar asosan proton zarralaridan tashkil topgan bo‘lib, ularning ulushi 90% dan ortiqroqdir.
Birlamchi nurlanish Yer atmosferasining yuqori qatlamlaridagi atomlar yadrolari bilan to‘qnashib, ikkilamchi nurlanishni vujudga keltiradi. Odatda 20 km dan quyiroq balandliklarda kosmik nurlar asosan, ikkilamchi nurlanishdan iborat bo‘ladi.
Nurlanish ikki komponentadan iborat:
yumshoq komponenta (γ→e-, e+)
qattiq komponenta (μ-, μ+)
v) Yumshoq komponenta e-, e+ -juftlari galasidan iborat.
Tez harakatlanayotgan zaryadli zarra atom yadrosining yaqinidan uchib o‘tayotganda tormozlanadi, natijada γ kvant chiqariladi. Shu tarzda yoki boshqa biror protsessda (jarayonda) vujudga kelgan katta energiyali – kvant atom yadrosi bilan ta’sirlashganda e-, e+ - juft hosil bo‘ladi.
Havo tarkibidagi atom yadrosining yaqinidan uchib o‘tayotgan e-, (e+) – tormozlanib, γ-kvant chiqaradi. U esa yana e-, e+ - juftni hosil qiladi va hokazo. Jalasimon rivojlanayotgan bu protsess γ – kvant energiyasi e-, e+ - juftlar jalasi birinchi marta 1928 yilda akademik Skobel’sin tomonidan kuzatilgan.
Qattiq komponenta mezonlar oqimodan iborat. Tajribalar asosida (Vil’son kamerasida olingan fotosuratlar) kosmik nurlar qattiq massasi elektron massasidan
200 marta katta bo‘lgan zaryadli zarralar mavjudligi aniqlandi. Qayd qilingan zarralarning massasi e- va p massalarining oraligidagi qiymatga ega bo‘lganligidan ularni mezonlar (grekcha “μεzos” – “oralikdagi”) deb ataladi.
Ular 2 xil μ+ va μ- . Massasi mμ = 207 ms, τ ≈ 2 · 10 -6 sek yemirilish davriga teng va 2 lasining yemirilishi quyidagi sxemalar bo‘yicha amalga oshiradi.
μ+ →ye+ γT (2.1.1) μ-→e- γ T (2.1.2)
kosmik nurlarni o’rganish jarayonida yana bir necha elemantar zarralar kashf etildi.
Xalqaro fazo stantsiyasida kosmik nurlarning xususiyatlarini, jumladan, Kosmik Rey Energiya va massa (CREAM) eksperimentini o'rganadigan vositalar mavjud. 2017-yilda o'rnatilgan bu tezkor harakatlanuvchi zarralar bo'yicha iloji boricha ko'proq ma'lumotlarni to'plash bo'yicha uch yillik vazifa. CREAM aslida balon eksperimenti sifatida boshlandi va 2004 va 2016 yillar oralig'ida etti marta uchib ketdi.
Kosmik nurlar yuqori energiyali protonlar va atom yadrolari kosmosda deyarli harakatlanadigan yorug'lik tezligi. Ular quyoshdan, tashqaridan kelib chiqadi quyosh sistemasi, va uzoq galaktikalardan. Ularni Viktor Gess 1912 yilda havo sharlari tajribalarida kashf etgan. Kosmik nurlarni to'g'ridan-to'g'ri o'lchash, ayniqsa pastroq energiyada, 1950 yillarning oxirlarida birinchi sun'iy yo'ldoshlar uchirilgandan keyin mumkin bo'ldi. Yadro va yuqori energiya fizikasida ishlatilganiga o'xshash zarracha detektorlari kosmik nurlarni o'rganish uchun sun'iy yo'ldoshlarda va kosmik zondlarda qo'llaniladi. Ta'sirida Yer atmosferasi, kosmik nurlar hosil bo'lishi mumkin ikkilamchi zarrachalarning yomg'irlari ba'zida sirt. Ma'lumotlar Fermi kosmik teleskopi (2013)birlamchi kosmik nurlarning muhim qismi kelib chiqishi dalili sifatida talqin qilingan supernova yulduzlarning portlashlari. Faol galaktik yadrolar ning kuzatuvlariga asoslanib, kosmik nurlarni hosil qiladigan ko'rinadi neytrinlar va gamma nurlari dan 2018 yilda . Kashf etilgandan so'ng radioaktivlik tomonidan Anri Bekerel 1896 yilda odatda atmosfera elektr energiyasi, ionlash ning havo, faqat sabab bo'lgan nurlanish radioaktiv elementlardan yoki radioaktiv gazlardan yoki izotoplaridan radon ular ishlab chiqaradi. 1900 yildan 1910 yilgacha bo'lgan o'n yil ichiday er usti balandliklarida ko'tarilgan ionlanish stavkalarini o'lchashni oraliq havo bilan ionlashtiruvchi nurlanishni yutishi bilan izohlash mumkin edi. Kosmik nurlarni ikki turga bo'lish mumkin:
galaktik kosmik nurlar (GCR) va ekstragalaktik kosmik nurlar, ya'ni quyosh tizimidan tashqarida paydo bo'lgan yuqori energiyali zarralar va
Do'stlaringiz bilan baham: | 
