O‘zbekiston iqtisodiyotini rivojlantirishning ilmiy asoslari va muammolari” ilmiy tadqiqot markazi

Pensiya tizimining ob’yektlari davlat va nodavlat pensiya ta’minoti idoralari, pensiya jamg‘armalari, xalq banki bo‘linmalari, pochta bo‘linmalari hisoblanadi.

Pensiya ta’minoti faoliyatiga bevosita ta’sir qiluvchi omillar - davlatdagi demografik vaziyat, mehnat bozoridagi muvozanat, aholi daromad ko‘rsatkichlari, iqtisodiy rivojlanish sur’atlari, bank tizimining barqarorligi, sug‘urta tizimining aholini qamrab olish darajasi va h.k.

2. 
   Pensiya tizimining shakllanish tarixi
   

Dastlabki pensiya ta’minoti qadimda Rim imperiyasida Yuliy Sezar tomonidan o‘z askarlari uchun joriy qilingan. Zamonaviy pensiya tizimi XIX asr oxirida shakllana boshladi. Bevosita ana shu davrda ayrim kam sonli davlat xizmatchilarining davlat ta’minoti o‘rniga mamlakat barcha fuqarolarini qamrab oladigan to‘la ko‘lamli pensiya tizimi tarkib topgan. Bu birinchi bo‘lib Germaniyada kansler Otto Bismark tomonidan joriy etilgan - ushbu mamlakatda 1883- yilda bemorlar va mayib bo‘lgan fuqarolarni moliyaviy qo‘llab- quvvatlashdan 1889- yilda yalpi pensiya ta’minotiga o‘tilgan.

Germaniyadagi pensiya tizimining moliyaviy manbayi, gildiyalar va ishchilar birlashmalari tomonidan tashkil etilgan ko‘ngilli o‘zaro yordam jamg‘armalari tamoyiliga asoslangan bo‘lsa ham, ish beruvchilar va xodimlar tomonidan to‘lanadigan majburiy badallar hisoblanardi. Mazkur tizimda pensiya olish huquqini fuqarolar tomonidan avval to‘lagan badallari berardi.

Shundan so‘ng 1891- yilda Daniyada, 1908 - yilda Buyuk Britaniyada, 1910- yil Shvetsiyada, 1919- yil Italiyada, 1919- yil Gollandiyada ham aholining pensiya ta’minoti yo‘lga qo‘yilgan. Lekin bu davlatlarda avval yordamga muhtoj fuqarolar aniqlangan va ularga kam ta’minlangan shaxslar sifatida moliyaviy yordam ko‘rsatilgan.

Lotin Amerikasida - birmchi bo’lib Chilida 1924- yilda pensiyaning umummilliy taqsimlash tizimi joriy qilingan, ammo bu davlat 1980- yilda birinchi bo‘lib bu tizimdan voz kechgan.

Amerika Qo‘shma Shtatlarida “Amerikan Ekspress” kompaniyasi 1875- yilda o‘z xodimlariga pensiya to‘lagan, 1915- yildan davlat xizmatchilariga pensiya tayinlana boshlaganiga qaramasdan, fuqarolarga pensiya to‘lash 1930- yilga kelib yo‘lga qo‘yilgan. Lekin AQSH birinchi bo‘lib - 1935- yilda federal pensiya sug‘urta tizimini joriy qilgan.

1952- yil 4- iyunda Xalqaro mehnat tashkiloti (XMT)ning Bosh konferensiyasi kun tartibiga ijtimoiy ta’minotning eng kam normalari to‘g‘risidagi 42

masalani qo‘yilgan va “Ijtimoiy ta’minotning eng kam normalari” to‘g‘risidagi 102-konvensiyasi qabul qilingan. Unda yoshga doir pensiya tayinlash shartlari belgilab qo‘yilgan hamda ijtimoiy ta’minot uch tomonlama boshqarilishi, ish beruvchilar va xodimlar tashkilotlari bilan hukumat o‘rtasidagi ijtimoy muloqot kafolatlari ko‘rsatilgan.

3. 
   Pensiya tizimlari modellari
   

Hozirgi davr jahon amaliyotida pensiyalarning asosiy uch turi farqlanadi:

•