O‘zbek tilini sohada qo‘llanilishi” fanidan O‘quv-uslubiy majmua toshkent – 2020

6-topshiriq. Matnni o’qing. Matnni so’zlab bering.

Til va nutq.

Agar dunyoda biron-bir muqaddas, abadiy tuyg`u bo`lsa, bu millatning milliy o`zligini anglash tuyg`usidir. Milliy o`zlikni anglashning birinchi belgisi esa bu milliy tilni bilish demakdir. Til nafaqat aloqa vositasi, balki milliy madaniyatning ulkan yutug`i, xalq ma’naviy hayoti rivojining ko`zgusi hamdir. Til shu til egasi bo`lgan xalqqa kuch va qudrat, ruhiy barkamollik beradi, milliy faxr-iftixor tuyg`usini shakllantiradi. Shaxsning madaniy va ma’naviy saviyasi uning ona tilini mukammal bilishi bilan belgilanadi. O`z ona tilisini bilmagan kishi boshqa xalqlarning tillarini bilgan taqdirda ham uning qadriga yeta olmaydi.

Ta’lim sohasida ham davlat tilining mavqeini tiklashga yo`naltirilgan sa’y-harakatlar o’z samarasini bermoqda. “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi” hamda “Ta’lim to`g`risida”gi qonun oliy o`quv yurtlari zimmasiga barcha fanlar qatori rus guruhlarida o`zbek tili ta’limini yanada takomillashtirish vazifasini qo`ydi. Jumladan, bo`lajak iqtisodchi-pedagoglarni, oliy o`quv yurtining rus guruhlaridagi talabalarni iqtisodiyot materiallari asosida davlat tili – o`zbek tilidan foydalanishga o`rgatish, og`zaki va yozma nutqlarini yanada takomillashtirish, ularning siyosiy-ijtimoiy sohada hamda iqtisodiyot doirasida turli matnlar tuza olish va matnlarni isloh qilish malakalarini shakllantirish, muayyan nutqiy vaziyatlarda tilga xos grammatik bilimlarni berish dolzarb vazifalardan biridir.

Hozirgi chet tillarini o`rganishga qiziqish kuchaygan bir vaqtda davlat tili – o`zbek tilini o`rganishga bo`lgan ehtiyoj ham sezilarli darajada ortmoqda. Ma’lumki, rus guruhlarida o`zbek tilining to`liq grammatikasini nazariy fikrlar asosida tushuntirish ancha qiyinchiliklarni tug`diradi. Talabalarning ham o`zlashtirishlari oson kechmaydi. Shuning uchun rusiyzabon talabalarga o`zbek tili fanini o`qitishning ham oson, ham samarali usullaridan foydalangan ma’qul. Buning uchun har bir o`qituvchi pedagog zamon talablari asosidagi bilim saviyasiga, yetuk malaka mahoratiga ega bo`lmog`i lozim. Yangi pedagogik texnologiyalar jadal sur’atlar bilan ta’lim sohasiga kirib kelmoqda. Bu jarayon ta’limning an’anaviy usullarini takomillashtirishda, darsning yangicha usullaridan unumli foydalanishda, darslarni elektron versiya, multimedia hamda slaydlar vositasida o`tishda takomillashishi mumkin. Bunda talaba yangi mavzuni faqatgina eshitib qolmay, balki slaydlarni ko`rish orqali tezroq qabul qiladi.

Rus guruhlarida o`zbek tili grammatikasidan, nazariy bilimlardan matnlar va misollarga qarab emas, aksincha, matnlarni og`zaki va yozma tarzda ishlash orqali o`zbek tilining grammatikasini tushuntirib borishga erishish kerak. Chunki talabalar matnni osonroq qabul qiladilar. Matndagi murakkab so`zlarning ma’nosini aniqlash orqali ular lug`at bilan ishlashni o`rganadilar. Iqtisodiyotga oid matnlardan foydalanganda talabalar iqtisodiy terminlar bilan tanishadilar, ularning o`zbek va rus tilidagi muqobillarini topishga harakat qiladilar. Rus guruhlarida o`zbek adabiyotining namunalaridan foydalanish ham talabalarning og`zaki nutqlarini o`stirishga, badiiy nafosatni his qilishlariga yordam beradi. Lirikaning go`zal parchalarini yod olish, hikoya va qissalarni ifodali o`qish, xalq maqollari va hikmatli so`zlarni o`rganish orqali ham talabalarning o`zbek tiliga bo`lgan qiziqishlarini orttirish mumkin. Tilni o`rganish, uning nozik qirralarini ilg`ash, tilga bo`lgan e’tiborni kuchaytirish orqali talabalarning ma’naviyatini shakllantirish, ularning ma’naviy yuksalishiga ko`maklashish lozim. Umuman olganda, o`qituvchi tomonidan amalga oshiriladigan dars usullari doimo talabalarning darsga bo`lgan qiziqishlarini orttirishga, mavzularni yengilroq o`zlashtirishlariga yordam beradi. Dars usullarining rang-barangligi esa pedagogning mahoratiga bog`liqdir. Shuningdek, talabalarda tilni anglash hissini o`stirish ularning ma’naviyatini boyitishga xizmatqilishini unutmasligimiz kerak.

Til va nutq bir-biri bilan chambarchas bog`liq, ammo ayni paytda bir-biridan farqlanishi kerak bo`lgan hodisalardir. Tilsiz nutqning, nutqsiz tilning mavjud bo`lishi mumkin emas. O`zbek adabiy tilining asoschisi ulug` Alisher Navoiy "Mahbub ul-qulub" asarida so`zning sharafli sifatlari haqida so`zlash asnosida til va nutq munosabati xususida quyidagi nazariy fikrni bayon qiladi: "Til muncha sharaf bila nutqning olami (quroli) dur va ham nutqdurki, agar nopisand zohir bo`lsa, tilning ofatidur." Demakki, til nutq uchun qurol, bu quroldan foydalanib nutq tuziladi, nopisandlik, e’tiborsizlik qilinsa, nutq maqbul bo`lmaydi va bu tilning ofati bo`ladi. Til va nutq bir-biridan farq qiladigan, lekin o`zaro aloqador ikki ijtimoiy, ruhiy-ma’naviy hodisadir. Ya’ni til aloqa quroli, fikr bayon qilish vositasi bo`lsa, nutq so`zlovchining til vositalaridan foydalanish jarayoni va shunday jarayon natijasida yuzaga keladigan faoliyatdir. Bu ikki hodisani qiyoslaganda oradagi farqlar yanada oydinlashadi. Ya’ni, bir auditoriyada o`tirgan talabalarning gaplashadigan tillari bir bo`lsa-da, lekin nutqlari har xil bo`lishi tabiiy. Birining nutqi salohiyatli bo`lsa, ikkinchisiniki esa mutlaqo talab darajasida bo`lmasligi mumkin. Til faqatgina aloqa vositasi bo`lib qolmasdan, balki dunyoni ko`rish, eshitish, bilish, idrok etish vositasi hamdir. Tilni xalq yaratadi, nutq esa shaxsiy boylik sanaladi. Har kim o`z qobiliyati, so`z boyligi, shaxsiy fikrlash layoqatiga qarab gap tuzadi va so`zlaydi. Shuning uchun ham nutq oldiga nihoyatda ulug` bir talab qo’yiladi: o`ynab gapirsang ham, o`ylab gapir. Zero, nutq aqlning tarozisi, aqlning o`lchovi. Darhaqiqat, nutqimizning salohiyati til qoidalarini yaxshi va zarur darajada bilishimizga bog`liqdir. Bundan tashqari, tilning ruhiy va estetik hodisa ekanligini ham yoddan chiqarmasligimiz zarur. Til bamisoli - ummon. Unda barcha fikrlar uchun «libos»lar topiladi. Lekin tilning jozibasi, kamalak misol tovlanishi bevosita nutq orqali, nutq jarayonida yuz beradi. Ba’zan nutq jarayonida tilning jozibasi, jilolanishi, mo`jizakorligi yuzaga chiqmay qolishi mumkin. Shu bois nutq sohibi so`zlarning o`z va ko`chma ma’nolarini to`la anglashi, har bir so`zning uslubiy mezonlarini, ma’no qirralarini ongli idrok etishi talab etiladi.

Tilning dunyoni bilish, bilimlarni to`plash, saqlash, keyingi avlodlarga yetkazish, ruhiy munosabatlarni aks ettirish, go`zallik kategoriyalarini voqelantirish kabi qator vazifalarni bajarishiga qaramasdan, uning asosiy funktsiyasi kishilar o`rtasidagi aloqani ta’minlashdir.Nutq til vositalari orqali so`zlashish, muomala jarayonidir. So`nggi yillarda nutq kishilar til orqali bir-biri bilan muomala, aloqa qilishning usuli deb qaralishi ham fikrimizni tasdiqlaydi. Til umumiylik, nutq esa xususiylik belgilari bilan farqlanadigan ijtimoiy hodisalar bo`lib, ikkalasi ham jamiyatga xizmat qiladi.

Har ikkala soha, ya’ni til va nutq, inson nutqi bilan aloqadadir. Ularning har ikkalasi ham kishilar nutqiy faoliyatining foydali, ta’sirchan, o`tkir bo`lishi uchun kurashadi. Insonning nutqiy madaniyati, uning nutqiy holatini o`stirishga xizmat qiladi. Nutq madaniyati ham, notiqlik ham nutqiy odam, nutqiy go`zallik, nutqiy mantiq qonuniyatlaridan oziqlangan holda ish ko`radi. Ammo, shunga qaramasdan bizning nazarimizda nutqiy san’at ma’nosidagi notiqlikni, ya’ni favqulodda nutqiy mahorat va qobiliyat bo`lgan notiqlikni ommaviy nutqdan farqlash lozim. Ba’zi shaxslarda uchraydigan notiqlik san’ati og`zaki nutq sohasida shaxsiy qobiliyat va faoliyat tufayli erishiluvchi alohida san’atdir. Notiqlikda qobiliyat va mahoratning mehnat bilan qo`shilib ketaganini ko`rish mumkin. Har bir xalqning o`tmish madaniy hayotida u xalqdan yetishib chiqqan va chin ma’noda notiq degan nomga sazovor bo`lgan mo`’tabar shaxslarning unchalik ko`p emasligi ham aslida ana shunday omil tufaylidir.