87
Umumiy xulosalar
1. O‗zbek tilida ―Ma`naviyat‖ semali birliklarning semantik tahlili
mavzusi ilk bor o`rganilayotgan ishlar doirasidandir. Tadqiqot mavzusi
tanlangach, mavzuga oid tahminiy rejalar tuzildi. Bu mavzu yuzasidan dastlab
semantik maydon nazariyasi, semik tahlil, semantikaga oid tadqiqotlar bilan
tanishildi va tahlil qilindi. Keyingi jarayonlar esa ma`naviyat tushunchasi tatbiqi
bilan kechdi. Tatbiq natijasida ―ma`naviyat‖ semasining mohiyati, qamrov
doirasi haqidagi fikrlar tahlil qilindi va ―ma`naviyat‖ semasiga ega bo`lgan
birliklar ishning obyekti sifatida tanlangan manbalarga tayangan holda
aniqlandi.
2. Tadqiqot kirish, uch bob, xulosa, adabiyotlar ro`yxati va ilovalardan
iborat. Tadqiqotning kirish qismida ishning umumiy tavsifi, ya`ni mavzuning
dolzarbligi, obyekti, predmeti, maqsadi, vazifalari, ishning o`rganilganlik
darajasi, nazariy va amaliy ahamiyati haqida mulohaza yuritilgan.
3. Ishning birinchi bobi tilshunoslikda semantik maydon tatbiqi
masalalariga bag`ishlangan. Bu tatbiq haqida quyidagi fikrlar berilgan: Semantik
maydon atamasi, G‗arb tilshunosligi ta‘sirida shakllandi. To‗g‗ri, bir qarashda
shunday. Lekin bizning tilimizda Zardushtiylik dini davridayoq so‗zlar semantik
maydonga ajratilgan. Faqat ―ma‘no maydoni‖ deb e‘tirof etilmagan. Masalan,
Zardushtiylik dini davrida iste‘molda bo‗lgan so‗zlarga diqqatimizni qaratadigan
bo‗lsak, bu so‗zlarni ikki turdagi ma‘no maydoniga, ma‘no tizimiga ajratishimiz
mumkin. Birinchi ma‘no maydoniga ezgulik ma‘nosini o‗zida jamlangan
so‗zlarni kiritsak, ikkinchi ma‘no maydoniga yovuzlik ma‘nosini beradigan
so‗zlarga ajratishimiz mumkin.
Moziyga nazar tashlab, milliy qadriyatlarimiz asosi bo‗lgan ajdodlarimiz
hayotiga, jumladan, Amir Temur, Alisher Navoiy, Mirzo Bobur, Rumiy
merosiga yoki Abdulla Avloniyning asarlariga to‗xtaladigan bo‗lsak, Avloniy
inson xulqlarini ikki maydonga ajratadi: yaxshi xulqlar va yomon xulqlar.
88
Yaxshi xulqlar: diyonat, g‗ayrat, riyozat, qanoat, ilm, sabr, intizom,
vijdon, vatanni suymak, iffat, hayo, idrok, iqtisod, itoat, sadoqat, muhabbat,
kechirish, ibrat.
Yomon xulqlar: g‗azab, shahvat, adovat, g‗iybat, haqorat, hasad, nifoq,
tama, zulm, chaqimchilik.
Bejizga yuqorida biz, moziyga nazarga tashlasak degan iborani
qo‗llaganimiz yo‗q, boisi dunyo tilshunosligida bo‗layotgan yangiliklarni kutib,
axtarib yashagandan ko‗ra, o‗z tariximizda bo‗lgan jarayonlarno o‗rganib,
tilimizdagi xususiyatlarni qaytadan kashf qilib, jahon tilshunosligiga tatbiq
qilishimiz kerak.
4. Tadqiqotning ikkinchi bobi ―ma`naviyat‖ semali birliklarnining
tahliliga bag`ishlangan. Birinchi faslda ―ma`naviyat‖ konsepti va uning
shakllanishida inson ta`siri haqida fikrlar bildirilgan. Bu fikrlar esa
tilshunoslikda yangi paydo bo`lgan antroposentrik nazariya asosida tahlil
qilingan. Antroposentrik termini G‗arb tilshunosligi ta‘sirida tilimizga bir yangi
nazariya sifatida kirib kelgan. Buni ham ―Antroposentrik‖ deb ilmiy yangilik
bo‗yog‗ini oshirmoqdamiz, lekin bu nazariyani islom dinidan, Amir Temur,
Alisher Navoiy davridan yoki Rumiy asarlariga nazar tashlagan holda tahlil
qiladigan bo‗lsak, ―Antroposentrik nazariya‖ o‗zimizning mental, milliylik
xususiyatiga ega ekanligiga guvoh bo‗lishimiz mumkin.
Bugungi kun tilshunosligidagi ―Inson konsepti‖ g‗oyasi global mavzuga
aylangan. Davlatimizda yuritilayotgan siyosat, amalga oshirilayotgan chora-
tadbirlarning ham bosh maqsadi ―Inson va uning farovonligi‖ shiori ostida olib
borilmoqda va shu o‗rinda ―til ijtimoiy hodisa, jamiyat hayotidagi har bir
yangilik birinchi navbatda tilda aks etadi‖ degan nazariyani eslatib
o‗tmoqchimiz. Ana shu nazariyadan kelib chiqib, tilni antroposentrik nazariya
asosid a tatbiq qilishimiz, bu sof o‗zbekona nazariyalardan biri deb ayta olamiz.
Tilni o‗rganish jarayonini biz o‗z qadriyatlarimizga tayangan holda olib borishni
bosh maqsad sifatida belgilashni lozim topdik.
89
Ishimiz davomida ―ma‘naviyat‖ semasining ma‘no mundarijasini va
―ma‘naviyat‖ semasiga ega bo‗lgan birliklarni aniqlab tahlilga tortdik. Tahlil
davomida ―ma‘naviyat‖ semasiga ega bo‗lgan birliklarni muayyaan integral va
differensial belgilariga ko‗ra guruhlab, imkon qadar ―ma‘naviyat‖ semasiga ega
bo‗lgan birliklarning izohini berishga harakat qildik.
1.
Do'stlaringiz bilan baham: 
