O‘rta maxsus professional ta`limi I. A. Karimov nomidagi toshkent davlat texnika universiteti huzuridagi angren kon metallurgiya texnikumi

Mavzu-22: Ko‘p atomli spirtlar xossalari va ishlatilish sohalari
Reja

1.Ikki atomli spirtlartarkibi va tuzilishi.

2Uch atomli spirtlarning tarkibi va tuzilishi
3.Kimyoviy xossalari.
4.Ishlatilish sohalari.

Tarkibida bir nechta gidroksil guruh tutgan organik moddalarga ko‘p atomli spirtlar deyiladi.

Ular to‘yingan uglevodoroddagi bir nechta vodorod atomi o‘rniga bir nechta gidroksil guruhlari almashinishidan hosil bo‘ladi.
Uchta vodorod atomi gidroksil guruhlarga almashgan uglevodorodlar uch atomli spirtlar deyiladi. Bularga gliserin misol bo‘ladi.Hamma ko‘p atomli spirtlarda gidroksil guruhlarining har biri alohida-
alohida uglerod atomlariga birikkan bo‘ladi. Ikkita gidroksil guruh bir uglerod atomiga birikkan spirtni hosil qilib bo‘lmaydi, chunki bunday spirtlar beqaror bo‘ladi.Fizik xossalari. Ko‘p atomli spirtlarning vakillari etilenglikol, glitserin va boshqa spirtlar shirin ta`mga ega bo‘lgan suyuqlik. Etilenglikol va glitserin suvda yaxshi eriydi. Shirin ta’mli bo‘lishi bilan birga etilenglikol zaharli modda hisoblanadi.
VENN-diagrammasi

Kimyoviy xossalari. Gidroksil guruhga ega mod dalar sifatida, ko‘p atomli spirtlar bir atomli spirtlarning ko‘plab xossalarini o‘zida namoyon etadi.Masalan, natriy metali etilenglikol

gidroksil guruhlaridagi vodorodga almashinadi.

Yangi mavzuni mustahkamlash uchun savollar
1.Spirtlarga ta`rif bering.
2.Spirtlarning umumiy formulasi.
3.Bir atomli,ikki atomli,uch atomli spirtlar xususiyatini ketma ket izohlang
4.Birlamchi,ikkilamchi va uchlamchi spirtlar haqida izohlang.
5.Spirtlarning kimyoviy xossalarini namoyon etuvchi reaksiya tenglamalaridan 3tasini yozing
6.56gr metil spirt necha gr Na bilan reaksiyaga kirishishi mumkin
7.Glitsirindan qanday portlovchi modda tayyorlanadi.
8.Antifiriz tayyorlash uchun zarur bo‘lgan spirt.

Mavzu-23: Aldegid va ketonlarning olinishi xossalari va ishlatilishi.
Reja
1.Aldegidlar haqida umumiy ma`lumot.
2.Ketonlar haqida umumiy ma`lumot.
3.Kumush ko‘zgu reaksiyalar.
Nomenklaturasi. Aldegidlarni nomlashda trivial nomenklatura keng qo‘llaniladi. Bunda tegishli karbon kislota nomidagi ,,kislota’’ so‘zini ,,aldegid’’ga almashtirish kifoya. Masalan: chumoli kislotaga mos chumoli aldegid, sirka kislotaga mos sirka aldegid.Sistematik nomenklaturaga ko‘ra, tegishli alkanga “al”-suffiksi sh bilan ko‘rsatiladi. Masalan: propion aldegidni propanal, moy aldegidni butanal deb nomlanadi.

” so‘zini qo‘shish bilan hosil qilinadi.Agar radikallar har xil bo‘lsa, radikali kichik bo‘lganidan boshlab aytiladi va oxirida keton so‘zi qo‘shiladi.

Olinishi:
Alkinlarni gidratlanishi. 1. Alkinlarning (asetilendan tashqari) gidratlanishidan ketonlar olinadi.
2. Bitta uglerodi ikkita galogen tutgan digaloid alkanlarni (galogenlar chetki uglerod atomlarida bo‘lmagan birikmalar) gidrolizlash yo‘li bilan ham olinadi:
Fizik xossalari.
Ketonlarning quyi vakillari aldegidlar kabi suvda yaxshi eriydi va o‘ziga xos yoqimsiz hidga ega bo‘ladi.
Kimyoviy xossalari.
Ketonlar ham aldegidlar kabi birikish, oksidlanish reaksiyalariga kirishadi. Reaksiyaga kirish qobiliyati aldegidlarga nisbatan sustroq.Birikish reaksiyalari. Ketonlar katalizator ishtirokida vodorodni biriktirib
ikkilamchi spirtlar hosil bo‘ladi:
Ketonlar faqat kuchli oksidlovchilar (KMnO4 yoki K2Cr2O7) ta’sirida oksidlanadi.
Aseton(dimetilketon) CH3 CO CH3 56,5° C da qaynaydigan, o‘ziga xos hidli, rangsiz suyuqlik. Aseton yog‘ochni quruq haydashdan hosil bo‘lgan sirka kislotaning kalsiyli tuzidan olinadi. Ilgari bu usul aseton olishda yagona hisoblanar edi. Hozirda sanoatda aseton olishning bir necha samarali usullari
kashf qilingan. Masalan, asetonni to‘g‘ridan to‘g‘ri sirka kislotaning o‘zidan ham olish mumkin. Buning uchun CH3COOH bug‘lari (Al2O3) katalizatorlar ustidan o‘tkaziladi. Aseton sanoatda keng qo‘llaniladi. Undan xloroform va yodoform olishda, kislotalar, asetat ipagi ishlab chiqarishda erituvchi sifatida
ko‘p miqdorda foydalaniladi.