M iyelinli nerv tolalarining m iyelinli pardasi m a’lum m asofada
ingichkalashib, b o ‘g ‘iq (Ranvye b o ‘g ‘iqlari) vujudga keladi. Ranvye
bo‘g ‘iqlari, odatda, qo'shni Shvann hujayralarining chegarasi hisoblanadi.
Nerv tolalari bajaradigan vazifasiga qarab harakatlantiruvchi (effe
rent) va sezuvchi (afferent) tolalarga ajratiladi. Efferent tolalar sezgilarni
m arkaziy nerv sistem asidan a ’zolarga olib
borganligi uchun ularni
m arkazdan uzoqlashtiruvchi tolalar deb ataladi. Sezuvchi tolalar esa
sezgilarni periferik (ichki va tashqi m uhit)dan retseptorlar orqali qabul
qilib, nervlar yordam ida m arkaziy nerv sistemasi (bosh m iya)ga olib
boradi. Binobarin, bunday tolalar m arkazga intiluvchi tolalar deb ata
ladi.
Nerv oxirlari retseptor, effektor va sinaps (neyronlarning o ‘zaro
qo‘shilishi)ga bo'linadi. Retseptorlar ichki va
tashqi muhitdan sezgilarni
qabul qilib, sezuvchi nerv tolalariga o'tkazadi. Effektorlar esa harakatlan
tiruvchi nerv tolalarining oxiri bo'lib, ko'ndalang-targ'il va silliq mus-
kullarga, bezlarga tarqaladi. Turli impulslar effektorlar orqali muskul va
b e z la rg a — is h c h i a ’z o la r g a y o 'n a la d i . E f f e k to r la r , o d a td a ,
harakatlantiruvchi yoki nerv-muskul sinapsi (birlashmasi) deb ataladi.
Muskul tanasida o 'q silindr bir necha mayda oxirgi tolalarga tarmoqlanadi.
Nerv tolasining mayda tarmoqlari (postsinaptik) muskul to'qim asining
plazmolemmasiga botib kiradi. Muskul tolasining sarkolemmasi — post
sinaptik membrana bilan perisinaptik membrana (aksolemma)
orasida
sinaps bo 'sh lig 'i vujudga keladi. Bu bo'shliqdan postsinaptik membrana
(sarkolemma) burmachalari yordamida turli tomonga tarqalib turadi. Nerv
tolalari orqali kelayotgan impulslar sinaptik pufakchalardagi mediatorlar-
ni sinaps bo'shlig'iga chiqarib, postsinaptik membranaga ta’sir etadi va
muskul to'qim alarni qo'zg'atadi.
Retseptorlar — sezuvchi nerv hujayralari
dendrit tolalari oxiridagi
apparatdir. Odatda, sezuvchi (afferent) nerv hujayralarining presinaptik
bo'lagi bilan denaritlar (postsinaptik bo'lagi sifatida) o'zaro sinapslar
hosil qiladi.
Retseptorlar ikki yirik guruhga: tashqi muhitdan ta’sirni qabul qiluvchi
e k s te r o re ts e p to rla r va ich k i a ’z o la rd a n t a ’sirn i q ab u l q ilu v c h i
interoretseptorlarga b o 'linad i. Interoretseptorlar o 'z
navbatida ichki
a’zolardan sezgilarni qabul qiluvchi visseroretseptorlar
va muskullar,
bo'g'im lar hamda boylamlardan sezgilarni qabul qiluvchi proprioretseptorlarga
bo'linadi. T a’sirotlarni qabul qilish xossalariga ko'ra mexanoretseptorlar,
xemoretseptorlar, termoretseptorlar tafovut qilinadi. Retseptorlar tuzilishiga
qarab turlicha bo'ladi. Agar o 'q silindming
oxirgi tolalaridan tuzilib, kap-
sula bilan o'ralmagan bo'lsa, erkin joylashgan retseptor deyiladi. Retseptorlar
gliya hujayralari va biriktiruvchi to'qimadan hosil bo'lgan kapsula bilan
o'ralgan bo'lsa, kapsulali retseptorlar deyiladi.
Skelet muskullarining retseptorlari murakkab tuzilgan b o ‘lib, odatda,
miyelinli nerv tolalari muskullariga yaqinlashib, miyelinli qavatini yo'qotadi
va bir qancha shoxchalarga bo'linib ketadi. Ular muskul tolalarining
sarkolemmasi sirtida savatcha hosil qilib tugallanadi.
Bulardan tashqari,
muskul tolalarini spiralsimon o'rab turuvchi nerv oxirlari — retseptorlar
bo'ladi. Ular biriktiruvchi to'qim a kapsulasi bilan o'ralib turadi.
N e y r o n l a r a r o s i n a p s l a r . Ikki hujayra orasidagi sinapslar yor
damida qo'zg'alishlar bir neyrondan ikkinchi neyronga o'tish xususiyati-
ga ega bo'lib, refleks yoyini vujudga keltiradi. Neyronlararo sinapslar bir
neyron a k so n in in g nozik to lalarg a tarm o q lan g an tu g m achasim o n
kengaymalari bilan ikkinchi neyron dendritlari o'rtasida hosil bo'ladi. Bu
xil sinapslarga akseodendrit sinapsi deyiladi. Sinapslar qo'zg'alishni nerv
to la la r i o rq a li m a rk a z iy n erv s is te m a s ig a , u y e rd a n e f f e k to r
(harakatlantiruvchi) nerv tolalari yordamida ishchi a’zolarga o'tkazadi.
Neyronlararo sinapslar nerv-muskul sinapslari kabi sinaps parda (kapsula)
va uning bo'shlig'idan iborat. Sinaps kapsula
bir aksonning eng oxirgi
tolachasi bilan boshqa neyron dendriti o'rtasida (sinaps orti) vujudga
keladi. Bu xildagi reflektor yordamida ta ’sirni faqat bir tomonga —
aksonlar orqali sinaps oldi kapsulasi, so'ngra sinaps orti kapsulasi orqali
ikkinchi neyron tanasi yoki dendrit tolalariga o'tkazadi.
Muhofaza funksiyalarida nerv sistemasi asosiy rol o'ynaydi. Endokrin,
gumoral omillar ham ko'pincha organizmning
reflektor javobida faol
qatnashadi.
Download
Do'stlaringiz bilan baham: 
