|
Илмийдалилназарийтизимгакирадиваиккимуҳимхосса: ишончлиликвабирвариантлиликкаэгабўлади.Илмийдалилнингишончлилигишундайнамоёнбўладики, унитадқиқотчилартомонидантурлидаврлардаўтказиладиганянгиэкспериментларёрдамидаолишваифодалашмумкин. Илмийдалилнингбирвариантлилигишунданиборатки, у ўзинингишончлилигиниталқинларининг ранг-баранглигиданқатъиназарсақлабқолади.
Фан далиллариумумлаштирилишинатижасида улар назарияучунасосбўлибхизматқилади. Далилларниумумлаштиришнингоддийшакллари – уларнитаҳлил, синтез қилиш, типларгаажратиш, бирламчитушунтиришсхемалариданфойдаланишваҳоказоларасосидаамалгаошириладигантизимгасолишватаснифлашдир. Маълумки, жудакўпилмийкашфиётларолимларнингдалилларнитизимгасолишватаснифлашборасидагифидокоронамеҳнатинатижасидаюзагакелган (масалан, Ч.Дарвиняратгантурларнингтабиийтанланишйўлибиланпайдо бўлиши назарияси, Д.И.Менделеевнингкимёвий элементлардаврийсистемаси).
Ўрганилаётганобъектларнингфандалиллариёрдамидааниқланувчимиқдорийкўрсаткичлариўртасидагиалоқаларваизчилтакрорланувчанликхоссасиниёритувчи эмпирик гипотезаларва эмпирик қонунлардалилларниумумлаштиришнингэнгмураккабшакллариҳисобланади.
Илмийдалиллар, эмпирик гипотезаларва эмпирик қонунларфақатҳодисаларважараёнларқандай юз беришиҳақидабилимберади, бироқ улар ҳодисаларважараёнларнимаучунайнаншундайтарзда юз беради, дегансаволгажавоббермайди, уларнингсабабларинитушунтирмайди. Фаннинг – ҳодисаларнингсабабларинианиқлаш, илмийдалилларзамиридаётганжараёнларнингмоҳиятинитушунтириш,вазифасиилмийбилимнинголийшакли – назариядоирасидаҳалқилинади.
Илмийдалилишончликузатиш, эксперимент маҳсулидир: у объектларнибевоситакузатиш, асбобкўрсаткичи, фотосурат, ўтказилгансиновларнингбаённомалари, схемалар, қайдлар, шоҳидларнинггувоҳликларибилантасдиқланган архив ҳужжатлариваҳоказоларкўринишидаамалқилади. Бироқ, қурилишматериаллариҳалибинобўлмаганидек, далилларҳамўзҳоличафанниташкилэтмайди. Далилларсаралаболингани, таснифлангани, умумлаштирилганиватушунтирилганиданкейингинафанданўринолади. Илмийбилишнингвазифасимазкурдалилнингюзагакелишсабаби, унингмуҳимхоссаларини, далилларўртасидагиқонунийбоғланишнианиқлашданиборат. Янги далилларнинганиқланишиилмийбилиштараққиётиучунжудамуҳимаҳамиятгаэга.
Далилбаъзантасодифийнарсаларниҳамўз ичига олади. Фанни аввалоумумий, қонунийнарсаларқизиқтиради. Илмийтаҳлилнегизинибиттадалилэмас, балки асосийтенденцияниаксэттирувчидалиллартўпламиташкилэтади. Далиллар сон-саноқсиздир. Кўпсонлидалилларорасиданмуаммонингмоҳиятинитушунишучунзарурбўлганайримлариоқилонатанлаболинишилозим.
Бироқ бунда амалиётмезониамалдаинсоннингбирон-биртасаввуринитўлиқтасдиқлашёкиинкорэтишгақодирэмаслигиниунутмасликкерак. Бу мезон ҳам шу даражаданомуайянки, у инсонгаўзбилимларинитўлдиришваривожлантиришгамуҳтожбўлмаганузил-кесилватўлиқҳақиқатгаайлантиришимконинибермайди.
Далилларуларниталқинқилувчиназария, уларнитаснифлашметодимавжудбўлган, улар бошқадалилларгабоғлабанглабетилганҳолдагинаилмийаҳамияткасбэтади. Фақатўзаробоғланганваяхлиткўринишдадалилларназарийумумлаштиришучунасосбўлибхизматқилишимумкин. Алоҳидаватасодифан, ҳаётданажратиболингандалилларбирон-бирнарсаёкиҳодисаниасослашгақодирэмас. Нотўғританлаболингандалилларданҳарқандайназариянитузишмумкин, бироқ у ҳечқандайилмийаҳамиятгаэгабўлмайди.
Когерент назарияга мувофиқ «далил» - бу билувчи субъектнинг ҳақиқий деб тан олган нарсаларидир. Бунда субъектнинг мавжуд бўлган ишончлари системаси (биргаликдаги) ички келишилган система, деб қаралади. Ф.Бэкон ўз билиш назариясида эмпирик далиларнинг аҳамиятини улуғлайди. Унинг фикрича, “Соф эмпирик олим чумолига ўхшаб фақат далилларни йиғиши ва улар билан кифояланади, соф рационалист, назариётчи эса, аксинча, далилларга эътибор бермай, ўргимчакка ўхшаб ўз-ўзидан назарий тўр тўқийди, бироқ ҳақиқий олим асаларига ўхшаб ҳар хил гуллардан материал йиғади ва уларни ўз ихтиёрига кўра тасарруф этади”56. Бунда мазкур далиллар ёрдамида назарияга аниқлик киритиш ёки аксинча, уни эскирган ва ўз аҳамиятини йўқотган деб топиш талаб этилади. Айни шу маънода, илмий далил эмпирик билишнинг натижаси ҳисобланади. Бироқ далиллар назарияни белгиламайди, балки назария ўзининг англаб етилган тажрибасига кириши мумкин бўлган у ёки бу далилларни танлайди. Шунинг учун ҳам А.Эйнштейн “Фан далиллардан бошланиши ва бошланиш билан тугалланиш ўртасида қандай назарий тузилмалар бўлишидан, тузилишидан қатъи назар, далиллар билан якунланиши лозим”57 деган хулосага келади. Мазкур фикр муайян даражада тўғри. Чунки илмий далил ўзининг ишончлилигини талқинларининг ранг-баранглигидан қатъи назар ўз мазмун-моҳиятини сақлаб қолади. Далилларни умумлаштириш таҳлил, синтез қилиш, типларга ажратиш, бирламчи тушунтириш схемаларидан фойдаланиш ва ҳоказолар асосида амалга оширилади. Далиллар саралаб олингани, таснифлангани, умумлаштирилгани ва тушунтирилганидан кейингина илмий аҳамият касб этади.
Do'stlaringiz bilan baham: |
