O`quv materiallari

 

Nazorat qilinadigan xarajatlar – ta’sir eta bo’ladigan va biron-bir menejerning 

ta’siri natijasida  ma’lum davr ichida o’zgartirib bo’ladigan xarajatlar.  

 Nazorat  qilinmaydigan  xarajatlar  –    ma’lum  davr  ichida  menejer  ta’sir  etib 

o’zgartirolmaydigan  xarajatlar. 

 Nazorat qilinadigan xarajatlar : 



 

materiallar; 



 

asosiy ishchilarning ishbay ish xakisi; 



 

texnologik jarayonlarning elektr energiya sarfi; 



 

kushimcha ish xaki; 



 

telefon xarajatlari va boshqa xarajatlar. 

 Nazorat qilinmaydigan xarajatlar : 



 

ijara; 



 

kamunal to’lovlar; 



 

kredit foizlari; 



 

amortizatsiya xarajatlari va boshqa xarajatlar. 

Lekin  xarajatlar  xamma  vaqt  xam  u  yoki  bu  kategoriyaga  tegishli  bulolmaydi: 

bir korxona uchun doimiy bo’lgan xarajatlar ikkinchi kompani uchun o’zgaruvchan 

bo’lishi  mumkin.  Bir  korxonada  ishchilar  uchun  ish  xaki  ish  vaqti  uchun  (doimiy 

xarajatlar),  ikkinchi  korxonada  bajarilgan  ish  uchun  (o’zgaruvchan  xarajatlar) 

to’lanishi mumkin.  Ma’lum bir maxsulot reklamasi uchun xarajatlar bevosita xarajat 

bo’lsa, korxona reklamasi uchun xarajatlar bu maxsulotga nisbatan bilvosita  xarajat 

bo’ladi. 

Xarajatlar  tarkibi  to’g’risidagi  NIZOMga  muvofik  korxona  xarajatlari 

quyidagicha tasniflanadi: 



 

maxsulot tannarxiga kushiladigan xarajatlar; 



 

davr xarajatlari; 



 

moliyaviy faoliyat xarajatlari; 

---

206 

 



 

favkulotda xarajatlar; 

Ishlab    chiqarish  xarajatlari  bevosita  maxsulot  ishlab  chiqarilishi  bilan  bog’liq 

xarajatlar. Ular quyidagilarga bo’linadi: 



 

bevosita va bilvosita moddiy xarajatlar; 



 

bevosita va bilvosita mexnatga xak to’lash xarajatlari; 



 

ishlab chiqarish bilan bog’liq bo’lgan boshqa xarajatlar. 

Moddiy  va  mexnatga  xak  to’lash  buyicha  xarajatlar  –  birlamchi  xarajatlar 

xisoblanadi. 

 Ishlab chiqarish bilan bog’liq boshqa xarajatlar – konversion xarajatlar deyladi. 

Boshqacha  qilib  aytganda  konversion  xarajatlar  –  materiallar  qiymatini  tayyor 

maxsulotga utkazish bilan bog’liq xarajatlar.  

Bevosita  xarajatlar  va  konversion  xarajatlarning  yig’indisi  maxsulot  ishlab 

chiqarish tannarxini tashkil etadi. 

Barcha  ishlab  chiqarish  bilan  bevosita  bog’liq  bo’lmagan  xarajatlarning 

barchasi  noishlab  chiqarish  xarajatlari  deyiladi.  Noishlab  chiqarish  xarajatlari 

ichiga:sotish  xarajatlari,  ilmiy  izlanishlar  buyicha  xarajatlar,  umumiy  va  ma'muriy 

xarajatlar,  boshqaruv  xarajatlari,  kredit  buyicha  foiz  to’lovlari  va  korxona  ishlab 

chiqarish faoliyati bilan bog’liq xarajatlar. 

Ishlab  chiqarish  va  noishlab  chiqarish  xarajatlaririni  korxona  faoliyati 

natijalariga  ta’sir  etuvchi  faktorlarni  taxlil  qilish  zarurati  bilan  belgilanadi.Davr 

xarajatlari asosiy faoliyat bilan bog’liq noishlab chiqarish xarajatlarining bir qismini 

tashkil  etadi  va  ishlab  chiqarish  xarajatlaridan  ajratish  uchun  xisobotlarda 

qo’llaniladi. 

Bu  uslubning  asosiy  maqsadi  va  natijasi  shuki  bunda  davr  xarajatlari  ishlab 

chiqarish zaxiralari tarkibiga kiritilmaydi va tugallanmagan ishlab chiqarish qoldigida 

keyingi  xisobot  davriga  ukazilmaydi.  Bu  uslubning  zarurati  bozor  iqtisodiyoti 

sharoitida  xisobning  ikkita  tamoili  -  oldindan  kura  bilishlik  (extiyotkorlik)  va 

muvofiklik bilan belgilanadi.