O‘quv jarayoniga qo‘llashga tavsiya etildi

 
Fan o’qituvchisi:
S.Allambergenova 
 
 
O’quv mashg’ulotining texnologik xaritasi. 

---

Ish bosqichlai 
va vaqti 
Faoliyat mazmuni 
O’qituvchi 
Ta’lim o’luvchi 
1-bosqich. 
O’quv 
mashg’ulotiga 
kirish. (5daq) 
Tashkiliy qism: 
1.Oquvchilarni mashg’ulotga 
tayyorgarligi va davomatini 
tekshiradi. 
Mashg’ulotga 
tayyorlanadilar. 
2- bosqich. 
Asosiy 
(65 daq) 
Tayanch bilimlarni faollashtirish: 
2.9- sinfda o’tilgan mavzu 
bo’yicha o’quvchilarga savollar 
beriladi, ularni baholaydi. 
Maqsad va vazifalarni belgilash: 
4.Mashg’ulotning nomi, rejasi, 
maqsad va o’qitish natijalari 
bilan tanishtiradi. 
5.Mustaqil ishlash uchun 
adabiyotlar bilan tanishtiradi. 
6.O’quv mashg’ulotida o’quv 
ishlarni baholash mezoni va 
ko’rsatkichlari bilan tanishtiradi. 
Ta’lim oluvchilar bilimini 
faollashtirish: 
7.Savol-javob orqali bilimlarni 
faollashtiradi. 
Yangi o’quv material bayoni: 
8.Nazariy mashg’ulotning rejasi 
va tuzilishiga muvofiq, o’qitish 
jarayonini tashkil etish bo’yicha 
harakatlar tartibini bayon etadi. 
Asosiy xolatlarni yozdiradi: 
9.Slaydlarni mavzu bo’yicha 
asosiy nazariy holatlarni 
yozdiradi. 
Yangi mavzu materiallarini 
mustahkamlash: 
10.Mustahkamlash uchun 
savollar beriladi. Jarayon yakka 
tartibda davom etishini ma’lum 
Uy vazifani taqdim 
etadilar. Savollarga 
javob beradilar.
Mavzu nomi va 
rejasini yozib oladilar. 
Diqqat qiladilar. 
Savollarga javob 
beradilar. Yozib 
oladilar.
Diqqat qiladilar. 
Savollarga javob 
beradilar.
Yakka tartibda 
topshiriqlarni 
bajaradilar. 
Ma’lumotlarni 
daftarga qayd 

---

qiladi. 
11.Yakka tartibda topshiriq 
beriladi va baholash mezoni 
bilan tanishtiradi. 
12.Bilimlarni mustahkamlash 
uchun qaytar aloqa o’tkaziladi. 
qiladilar. 
3-bosqich. 
Yakuniy
(10 daq) 
Mashg’ulot yakuni: 
1.Faol ishtirok etgan 
o’quvchilarni javoblarini izohlab 
baholaydi va rag’batlantiradi. 
Uyga vazifani berilishi: 
2.Kelgusi mashg’ulotga vazifa 
va uni bajarish yuzasidan 
yuriqnoma beradi.
Baholari bilan 
tanishadilar.
Topshiriqni yozib 
oladilar. 
1.mavzu-Axborot va uning turlari .Axborotning bit o’lchovbirligi. 
Axborotning muximlik darajasi qadim zamonlardan ma’lum. SHuning uchun 
xam qadimda axborotni himoyalash uchun turli xil usullar qo’llanilgan. 
Ulardan biri – sirli yozuvdir. Undagi xabarni xabar yuborilgan manzil 
egasidan boshqa shaxs o’qiy olmagan. Asrlar davomida bu san’at – sirli 
yozuv jamiyatning yuqori tabaqalari, davlatning elchixona rezidentsiyalari 
va razvedka missiyalaridan tashqariga chiqmagan. Faqat bir necha o’n yil 
oldin hamma narsa tubdan o’zgardi, ya’ni axborot o’z qiymatiga ega bo’ldi 
va keng tarqaladigan mahsulotga aylandi. Uni endilikda ishlab chiqaradilar, 
saqlaydilar, uzatishadi, sotadilar va sotib oladilar. Bulardan tashqari uni 
o’g’irlaydilar, buzib talqin etadilar va soxtalashtiradilar. SHunday qilib, 
axborotni himoyalash zaruriyati tug’iladi. Axborotni qayta ishlash 

---

sanoatining paydo bo’lishi axborotni himoyalash sanoatining paydo 
bo’lishiga olib keladi. Xavfsizlikning asosiy yo’nalishlari Axborot xavfsizligi. 
Axborot xavfsizligining dolzarblashib borishi, axborotning strategik resursga 
aylanib borishi bilan izohlash mumkin. Zamonaviy davlat infratuzilmasini 
telekommunikatsiya va axborot tarmoqlari hamda turli xildagi axborot 
tizimlari tashkil etib, axborot texnologiyalari va texnik vositalar jamiyatning 
turli jabhalarida keng qo’llanilmoqda (iqtisod, fan, ta’lim, xarbiy ish, turli 
texnologiyalarni boshqarish va x.k.) Iqtisodiy xavfsizlik. Milliy iqtisodda 
axborotlarni yaratish, tarqatish, qayta ishlash va foydalanish jarayoni hamda 
vositalarini qamrab olgan Yangi tarmoq vujudga keldi. «Milliy axborot 
resursi» tushunchasi Yangi iqtisodiy kategoriya bo’lib xizmat qilmoqda. 
Davlatning axborot resurslariga keltirilayotgan zarar axborot xavfsizligiga 
xam ta’sir ko’rsatmoqda. Mamlakatimizda axborotlashgan jamiyatni 
shakllantirish va uning asosida jahon yagona axborot maydoniga kirib 
borish natijasida milliy iqtisodimizga turli xildagi zararlar keltirish xavfi 
paydo bo’lmoqda. Mudofaa xavfsizligi. Mudofaa sohasida xavfsizlikning 
asosiy ob’ektlaridan bo’lib, mamlakatning mudofaa potentsialining axborot 
tarkibi va axborot resurslari hisoblanmoqda. Xozirgi kunda barcha 
zamonaviy qurollar va harbiy texnikalar juda ham kompyuterlashtirilib 
yuborildi. SHuning uchun xam ularga axborot qurollarini qo’llash ehtimoli 
katta. Ijtimoiy xavfsizlik. Zamonaviy axborot – kommunikatsiyalar 
texnologiyalarining milliy iqtisod barcha tarmoqlarida keng qo’llanishi inson 
psixologiyasi va jamoa ongiga «yashirin» ta’sir ko’rsatish vositalarining 
samaradorligini yuksaltirib yubordi. - 7 - Ekologik xavfsizlik. Ekologik 
xavfsizlik – global masshtabdagi muammodir. «Ekologik toza», energiya va 
resurs tejaydigan, chiqindisiz texnologiyalarga o’tish faqat milliy iqtisodni 
axborotlashtirish hisobiga qayta qurish asosidagina yo’lga qo’yish mumkin. 
Avtomatlashtiriltan axborot tizimlarida axborotlar o’zining hayotiy davriga 
ega bo’ladi. Bu davr uni yaratish, undan foydalanish va kerak bo’lmaganda 
yo’qotishdan iboratdir (2-rasm ). Axborotlar xayotiy davrining xar bir 
bosqichida ularning himoyalanganlik darajasi turlicha baholanadi. Maxfiy va 
qimmatbaho axborotlarga ruxsatsiz kirishdan himoyalash eng muxim 
vazifalardan biri sanaladi. Kompyuter egalari va foydalanuvchilarning mulki 
huquqlarini himoyalash - bu ishlab chiqarilayotgan axborotlarni jiddiy 
iqtisodiy va boshha moddiy hamda nomoddiy zararlar keltirishi mumkin 
bo’lgan turli kirishlar va o’g’irlashlardan himoyalashdir. 2-rasm Axborot 
xavfsizligi deb, ma’lumotlarni yo’qotish va o’zgartirishga yo’naltirilgan tabiiy 
yoki sun’iy xossali tasodifiy va qasddan ta’sirlardan xar qanday 
tashuvchilarda axborotning himoyalanganligiga aytiladi. Ilgarigi xavf 

---

faqatgina konfidentsial (maxfiy) xabarlar va xujjatlarni o’g’irlash yoki nusxa 
olishdan iborat bo’lsa, hozirgi paytdagi xavf esa kompyuter ma’lumotlari 
to’plami, elektron ma’lumotlar, elektron massivlardan ularning egasidan 
ruxsat so’ramasdan foydalanishdir. Bulardan tashqari, bu xarakatlardan 
moddiy foyda olishga intilish ham rivojlandi. Axborotning himoyasi deb, 
boshqarish va ishlab chiqarish faoliyatining axborot xavfsizligini ta’minlovchi 
va tashkilot axborot zaxiralarining yaxlitliligi, ishonchliligi, Axborotning 
hayotiy davri Axborotni saqlash va arxivlash So’rovlar bo’yicha axborotlarni 
tanlash Axborotni qayta ishlash Saqlash uchun axborotlarni tizimlashtirish, 
tartibga solish va o’girish Axborotdan foydalanish Olingan axborot 
Axborotlarni foydaliligi va aniqligi bo’yicha baholash Hisobot ma’lumotlari 
Birlamchi axborot Axborotlarni yangilab turish Eski axborotlarni yo’kotish - 
8 - foydalanish osonligi va maxfiyligini ta’minlovchi qatiy reglamentlangan 
dinamik 
texnologik 
jarayonga 
aytiladi. 
Axborotning 
egasiga, 
foydalanuvchisiga va boshka shaxsga zarar yetkazmokchi bo’lgan 
nohuquqiy muomaladan xar qanday xujjatlashtirilgan, ya’ni identifikatsiya 
qilish imkonini beruvchi rekvizitlari qo’yilgan xolda moddiy jismda qayd 
etilgan axborot ximoyalanishi kerak. Axborot xavfsizligi nuktai nazaridan 
axborotni quyidagicha turkumlash mumkin: • maxfiylik — aniq bir 
axborotga fakat tegishli shaxslar doirasigina kirishi mumkinligi, ya’ni 
foydalanilishi 
qonuniy 
xujjatlarga 
muvofik 
cheklab 
qo’yilib, 
xujjatlashtirilganligi kafolati. Bu bandning buzilishi o’g’irlik yoki axborotni 
oshkor qilish, deyiladi; • konfidentsiallik — inshonchliligi, tarqatilishi 
mumkin emasligi, maxfiyligi kafolati; • yaxlitlik — axborot boshlang’ich 
ko’rinishda ekanligi, ya’ni uni saqlash va uzatishda ruxsat etilmagan 
o’zgarishlar qilinmaganligi kafolati; bu bandning buzilishi axborotni 
soxtalashtirish deyiladi; • autentifikatsiya — axborot zaxirasi egasi deb e’lon 
qilingan shaxs xaqiqatan xam axborotning egasi ekanligiga beriladigan 
kafolat; bu bandning buzilishi xabar muallifini soxtalashtirish deyiladi; • 
apellyatsiya qilishlik — yetarlicha murakkab kategoriya, lekin elektron 
biznesda keng qo’llaniladi. Kerak bo’lganda xabarning muallifi kimligini 
isbotlash mumkinligi kafolati. Yukoridagidek, axborot tizimiga nisbatan 
quyidagicha tasnifni keltirish mumkin: • ishonchlilik — tizim meyoriy va 
g’ayri tabiiy xollarda rejalashtirilganidek o’zini tutishlik kafolati; • aniqlilik — 
xamma buyruqlarni aniq va to’liq bajarish kafolati; • tizimga kirishni nazorat 
qilish — turli shaxs guruxlari axborot manbalariga xar xil kirishga egaligi va 
bunday kirishga cheklashlar doim bajarilishlik kafolati; • nazorat qilinishi — 
istalgan paytda dastur majmuasining xoxlagan kismini tulik tekshirish 
mumkinligi kafolati; • identifikatsiyalashni nazorat qilish — xozir tizimga 

---

ulangan mijoz aniq o’zini kim deb atagan bulsa, aniq o’sha ekanligining 
kafolati; • qasddan buzilishlarga to’sqinlik — oldindan kelishilgan me’yorlar 
chegarasida qasddan xato kiritilgan ma’lumotlarga nisbatan tizimning 
oldindan kelishilgan xolda o’zini tutishi. Axborotni ximoyalashning 
maqsadlari kuyidagilardan iborat: - axborotning kelishuvsiz chikib ketishi, 
ugirlanishi, yo’qotilishi, o’zgartirilishi, soxtalashtirilishlarning oldini olish; - 
shaxs, jamiyat, davlat xavfsizliligiga bulgan xavf – xatarning oldini olish; - 
axborotni yo’q qilish, o’zgartirish, soxtalashtirish, nusxa kuchirish, tusiklash 
buyicha ruxsat etilmagan xarakatlarning oldini olish; - xujjatlashtirilgan 
axborotning mikdori sifatida xukukiy tartibini ta’minlovchi, axborot zaxirasi 
va axborot tizimiga xar kanday nokonuniy aralashuvlarning kurinishlarining 
oldini olish; - 9 - - axborot tizimida mavjud bulgan shaxsiy ma’lumotlarning 
shaxsiy maxfiyligini va konfidentsialligini saklovchi fukarolarning 
konstitutsion xukuklarini ximoyalash; - davlat sirini, konunchilikka mos 
xujjatlashtirilgan axborotning konfidentsialligini saklash; - axborot tizimlari, 
texnologiyalari va ularni ta’minlovchi vositalarni yaratish, ishlab chikish va 
kullashda sub’ektlarning xukuklarini ta’minlash. 
2-mavzu: Axborot tizimi .Axborot tizimlarining turlari . 
Ma’lumotlar va ma’lumotlar bazalari. 
Insoniyat o’zining rivojlanishi tarixi mobaynida modda, quvvat va 
axborotlarni o’zlashtirib kelgan. Bu rivojlanishning butun bir davrlari shu 
bosqichning ilђor texnologiyasi nomi bilan atalgan. Masalan: «Tosh asr» - 
mehnat suroli yasash uchun toshga ishlov berish texnologiyasini egallash 
bosqichi, «kitob chop etish asri» - axborotni tarsatishning yangi usulini 
o’zlashtirish bosqichi, «elektr asri» - quvvatning yangi turlarini o’zlashtirish 
bosqichi shular jumlasidandir. Bundan 20-30 yillar ilgari «atom asri» 
boshlandi deyilgan bo’lsa, hozirgi kunda «axborot asri», «EHM asri» deb 
ataladi. «Informatika va axborot texnologiyalari» fanining kelib chisishi, 
uning uch tarkibiy qismi algoritm, dastur va hisoblash vositalarini paydo 
bo’lishi va rivojlanishi bilan bog’liq. Informatika axborotlarni EHM 
yordamida tasvirlash, saslab turish, uzatish va ishlov berish usullarini 
o’rganadigan fandir. EHMlarni ishlab chisish va undan foydalanish sohaqida 
katta yutuslarga erishgan olim V.M.Glushkov ta'biri bilan aytsak: «Yangi asr 
boshida texnik jihatdan rivojlangan mamlakalarda aksariyat axborot EHM 
xotirasida joylashgan bo’ladi. XXI asr axborotlardan ana shu axborotlardan 
foydalanishni bilmagan kishi, XX asr boshida o’sish va yozishni» bilmagan 
odamga o’xshab soladi. Bundan kelib chissan holda, «Informatika va 
axborot texnologiyalari» fanini o’rganish ikkinchi savodxonlik bilan tengdir. 
(Savol: EHM deganda nimani tushunasizq) Informatika fani ham boshqa 

---

fanlar satorida olamni bilish uchun xizmat siladi. Axborot umumiy ta'rifga 
ega bo’lmagan imperik tushuncha. Axborot nima degan savolga, falsafa 
fani bizni o’rab turgan borlisni ifodasi deb tushuntirsa, axborotlardan 
amalda foydalanuvchilar axborot va saslanish, shakl o’zgartirish va uzatish 
mumkin bo’lgan ashyo, (obyekt) deb tushintiradi. Bizni o’rab turgan borlis 
haqidagi bilimlar yoki har qanday malumotlar axborot deb ataladi. Axborot 
deganda biror modda yoki jarayonni tushunish kerak emas, balki ana shu 
modda yoki jarayonni turli jihatlarini sonlar, formulalar, belgi yoki 
tushunchalar orqali tavsiflaydigan vaqilni tushunish kerak. Insonning ijodiy 
yoki mehnat faoliyati, fan va texnikaning rivoji, jonli mavjudodlarning o’zini 
to’tishi, har qanday avtomatik tarzda ishlaydigan qurilmalar faoliyati 
axborotni ayirboshlash bilan bog’liq. EHMni paydo bo’lishi jamiyat 
rivojlanishida insilobiy o’zgarishlarga sabab bo’ldiki, insonga axborotni 
yiђish, saslash va ishlov berish bilan bog’lik bo’lgan asliy mehnatni 
avtomatlashtirish imkonini berdi. Bu xildagi jarayonlarni avtomatlashtirish 
istisodiy-tashkil iy tuzumlarga, texnologik jarayonlarni boshqa rishga, 
loyihalar tuzish, ilmiy izlanishlar, o’sish-o’rganish va boshqa sohalarga kirib 
bordi. Shunday silib ilmiy-texnik rivojlanishning asosiy yo’nalishi paydo 
bo’ldi. Kiritish-chisarish qurilmalari bilan ta'minlangan EHMlar katta 
hajmdagi axborotlarni yig’ib, xotirada saslab turish va kerak bo’lganda katta 
tezlikda kerakli axborotni berish mumkin. Mbaytli disk o’zida katta O’zbek 
Qomusining 25 tomini saqlay oladi, ana shu axborotni o’qib olish uchun 
esa 1 minut vaqt kifoya. Axborot texnologiyasi deganda, hajmi oshib 
borayotgan axborot oqimini yig’ish, saqlab turish, ishlov berish va uzatishni 
EHMlar yordamida amalga oshiradigan usullarni majmuasi tushuniladi. 
Ushbu usullarni turli ko’rinishda ishlatilishi insonga zarur axborotlarni olish 
uchun EHM bilan muloqotda bo’lishni taqozo etadi. EHM deganda 
axborotlar va hisoblashlarni algoritm asosida ishlov berishni 
tezlashtiradigan yoki avtomatik tarzda amalga oshiradigan qurilmani 
tushunamiz. Shunday silib «Hisoblash mashinasi» tushunchasi «axborot» va 
«algoritm» tushunchalari bilan chambarchas bog’liq. Odatda «axborot» 
so’zi ma'lumotning mazmuni va ahamiyati bilan birlashtirib yuboriladi. 
Masalan: kelish kuni haqidagi xat, gar bu kun haqida allasachon bilsak hech 
qanday axborot bermaydi. Olimlar aytishiga qaraganda, bizni o’rab turgan 
olamni bilish haqidagi bilimlar hajmi 10 yilda 2 marta, sayta ishlanishi zarur 
axborot hajmi 1 yilda kvadrati marta oshmosda. Ma'lumki, mamlakatimizda 
1 yilda 60 mlrd xat - hujjat yaratiladi. Har bir xatni sayd silish uchun 5 dasisa 
sarflansa har kuni, 8 soatdan ishlab 1 yil davomida 1,7 mln. odam 
shuђullanishi kerak. Har bir xatni tayyorlashga o’rtacha bir soat sarflansa, yil 
davomida (dam olishsiz) 21 mln. odam shuђulanishi kerak. Lekin mehnat 
unumdorligini shu darajada oshirishi nafasat hisoblash ishlarini 
avtomatlashtirish, balki axborotni yiђish, saslab turish va uzatish ishlarini 
ham avtomatlashtirish kerak. Axborotni abstrakt tushunchalar satoriga, 
masalan, matematik formulalar satoriga quyish mumkin, lekin u har doim 
moddiy quvvat shaklida fizik asosiga ega bo’lgan holda namoyon bo’ladi va 

---

shuning uchun ham uni o’lchash mumkin. Kundalik hayotimizda uzlukli 
axborotni bir so’zlar orqali o’zlashtirib kelamiz. So’zlar esa o’z navbatida 
harflar va maxsus belgilardan tashkil topadi. Bu turdagi axborotlar matnli 
axborot deb ataladi. Sayta ishlayotgan axborot turiga sarab, hisoblash 
texnikasi vositalari uch turga bo’linadi: 1) Uzluksiz (analog) elektron 
hisoblash mashinalari (AEHM), bu xildagi mashinalarda vaqt birligi ichida 
uzluksiz ustida hisoblash ishlari bajariladi. 2) Rakamli (diskret) elektron 
hisoblash mashinalari (REHM), bo’larda vaqt birligi ichida rasamlardan 
tashkil topgan diskret (uzlukli) siymatlar ustida amallar bajariladi. 3) Aralash 
(gibrid) elektron hisoblash mashinalari (GEHM) bu xildagi mashinalar AEHM 
larni axborotlarni uzluksiz kiritib-chisarish, REHMlarni esa axborotlarni katta 
tezlikda ishlov berish kabi xususiyatlarni o’zida mujassamlashtirgan. 
Axborot noaniqligini teng ikki martaga kamaytiradigan ma'lumot, axborot 
o’lchov birligi bit deb ataladi. Uzatish tezligi 1 sekundiga uzatiladigan bitlar 
soni bilan o’lchanadi (masalan 19200 bitG`sek). Bir sekundda bajara 
oladigan amallar soni EHMning hisoblash tezligi deb ataladi (masalan 
500000 amalG`sek). Ikqilik ma'lumotlardagi axborot misdorini o’lchash 
uchun bit va baytlardan tashsari, quyidagi kattaroq birliklardan ham 
foydalaniladi. Informatsiyaning eng kichik birligi - bu bit(b). 8 bit 1 Bayt 
hisoblanadi va bitta simvol yoki harf bilan ustma-ust tushishi mumkin. 1 
Kilobayt(KB)= 1024 B 1 Megabayt(MB)=1024 KB 1 Gigabayt(GB)=1024 MB 1 
Terabayt(GB)=1024 TB Operativ xotiraning o’rtacha hajmi 4-2048 MB 
Qattiq disk uchun 0,6-1000 GB Egiluvchan magnitli disk uchun 1,4-4 MB 
Kompakt disk (yoki DVD disk) uchun 0,6-18 GB Strimmer uchun 0,6-400 GB 
Magnitooptik disk uchun 1-1000 GB O’xshatish uchun, agar 1 bit=1,25 mm 
desak, bayt=sm, kbayt=1000 sm, mbayt=10 km, gbayt=10.000 km ga teng 
bo’ladi. 
3.mavzu:Kompyuterlarning umumiy ma’lumoti va tasnifi. 
Avtomatlashtirilgan boshqaruv tizimlarida hisoblash texnikasining roli. 
Kompyuterda ishlaydigan dasturlarni 3 xil kategoriyaga bo’lish mumkin: 
1)Amaliy dasturlar; bu dasturlar foydalanuvchiga kerak bo’lgan ishlarning 
bajarilishini bevosita ta'minlaydi (funksiya qiymatlarini hisoblash, har xil 
massivlarni qayta ishlash, rasm chizish, matnlarni muharrirlash va hokazo). 
2) Sistemali yoki tizimli dasturlar; bu dasturlar har xil yordamchi vazifalarni 
bajaradi (kompyuter haqida ma'lumot chiqarib berish, axborotdan nusxa 
ko’chirish va hokazo).
3)Instrumental sistemalar yeki tizimlar (dasturlashtirish tizimlari); bu tizimlar 
kompyuter uchun yangi dasturlar tuzilishini ta'minlaydi. Bu dasturlar 
kategoriyalarining har birini alohida o’rganamiz. Sistemali dasturlar. 1) 
Operasion tizim yoki operasion sistema. Operasion sistema sistemali 
dasturlar orasida alohida o’rinni egallaydi. Bu sistema foydalanuvchi bilan 
kompyuter o’rtasidagi muloqotni ta'minlaydi, kompyuterni boshqarishni 
ta'minlaydi. Kompyuter ishga qo’shilishi bilan operasion sistema dasturlari 

---

birdan kompyuter xotirasiga yuklanadi. IBM PC kompyuterlarida ko’proq 
Microsoft firmasi ishlab chiqqan MS DOS operasion tizim ishlatiladi. 2) 
Drayverlar. Drayverlar - dasturlar kompyuterning kiritish - chiqarish 
qurilmalarini, tezkor xotirasini boshqarish bo’yicha operasion tizim DOSning 
imkoniyatlarini kengaytiradi. Drayverlar yordamida kompyuterga yangi 
qurilmalarni ulash mumkin yoki mavjud qurilamalardan boshqacharoq 
foydalanish mumkin. 3) Qobiq - dasturlar; bu dasturlar operatsion tizim 
DOS dasturlariga nisbatan kompyuter bilan qulayroq va ko’rgazmali 
muloqot o’rganish imkoniyatini beradi. Qobiq - dasturlardan ko’proq 
Norton Commander, XTree, Pro Gold va boshqalari ishlatiladi. 4) Utilitlar; 
bular yordamchi vazifalarni bajaruvchi dasturlardir. Masalan: Norton Utilities 
nomli sistemali dasturlar majmui mavjuddir. Amaliy dasturlar. IBM PC 
kompyuterlari uchun turli soxalarda qo’llaniladigan yuz minglab har xil 
amaliy dasturlar ishlab chiqilgan. Eng keng qo’llaniladigan dasturlar 
quyidagilardir:
1) Matn muharrirlari. Bular kompyuter yordamida matn va hujjat tayorlaydi.
2) Nashriyot tizimlari. Bular tipografiyadek (bosmaxonadek) xujjat 
tayorlaydi. 
3) Jadvali prosessorlar. Bular jadval ko’rinishida berilgan sonli 
ma'lumotlarni qayta ishlaydi.
4) Ma'lumotlar bazalarini boshqarish tizimlari. Bular axborotlar massivlarini 
qayta ishlaydi. Kompyuterdan foydalanuvchilar o’z masalalarini yechish 
uchun tuzgan dasturlar majmui.
5) Kompyuterdan foydalanuvchilarni yechish uchun tuzgan dasturlar 
majmuni. Dasturlashtirish tizimlari. IBM PC kompyuter uchun un minglab 
dasturlar bo’lsa ham, ular foydalanuvchini qiziktirgan ayrim masalalarni 
yechishga mo’ljallanmagan bo’lishi mumkin. Bunday hollarda foydalanuvchi 
kerakli dasturni o’zi tuzadi. Yangi dasturni tuzish uchun qaysidir 
dasturlashtirish tizimi ishlatiladi. IBM PC kompyuterlarida ko’pincha SI, SI++, 
Paskal va Beysik tillari asosida yaratilgan TURBO C, TURBO C++, TURBO 
PASCAL, MICROSOFT C, MICROSOFT BASIC dasturlash tizimlari ishlatiladi. 
Foydalanuvchi kompyuter bilan paketli hamda dialogli usullarda o’zaro 
xamkorlik qilishlari mumkin. Paketli usul iqtisodiy vazifalarni yechishni 
markazlashtirilgan holda tashkil qilishda eng keng tarqalgan turi. Paketli 
usulda hisoblash jarayonini tashkil qilish foydalanuvchining EHMga kirishisiz 
qurilgan. Uning vazifasi vazifalar paketi bo’yicha dastlabki ma'lumotlarni 
tayyorlash va EHM uchun ishlab chiqarishga vazifalar, dasturlar va meyoriy-
ma'lumotnomaviy ma'lumotlarga ega bo’lgan ishlab chiqarish markaziga 
uzatish bilan cheklangan. Foydalanuvchi va EHM o’zaro hamkorligining 
dialogli usuli insonni axborotlarni EHMda ishlab chikarish jarayoniga tezkor 
aralashishi uchun imkoniyat yaratadi. Dialog tizimining foydalanish tarifi 
quyidagi talablarni qondirishi kerak: 

Foydalanuvchining tizimga osonlik bilan moslashishi; 

Hisoblash, mantiqiy tadbirlar va atamalarning bir xilligi;

Foydalanuvchi videoterminal ekrani yoki bosib chikaruvchi qurilmaga 

---

EHMdan yordam olish payti yoki javob harakatlarnii o’tkazishsh zarurligini 
ko’rsatish bilan chikariladigan ma'lumotla axborotlar yoki kerakli 
yuriqnomalar bilan ta'minlash;

Dialoglarning qisqacha shakllaridan foydalanish;

Tizimli axborotlarni operasion tizimlar va maxsus dasturlar bilan amalga 
oshiraladigan himoya vositalarining mavjudligi. Menyu, andoza, buyruk, 
tabiy til dialogning tashkil qilishning keng tarkalgan turlaridir. Menyu 
dialogning turi sifatida yakuniy foydalanuvchi uchun juda qulaydir. Menyu 
turidagi dialogni faqat videoterminal ekraniga tizimning belgilangan 
vazifasini chikarish orqali amalga oshirish mumkin. Andoza - bu, yakuniy 
foydalanuvchi va EHM o’zaro hamkorligining muloqot usuli, uning har bir 
qadamida tizim faqat foydalanuvchi kiruvchi axborotning formati bo’yicha 
sintaktik cheklanishni qabul qiladi. Buyruq - turidagi dialog foydalanuvchi 
tomonidan quyiladi. Tabiy til - dialogning shunday turiki, unda 
foydalanuvchi tomonidan so’rov va javob tabiyga yaqin tilda olib boriladi. 
Axborotlarni avtomatlashgan holda ishlab chikarishning tarmoqli usuli 
Tarmoq - bu, hisoblash resurslarining samarali taqsimlanishni ta'minlovchi 
dasturiy, texnik va kommunikasion vositalar majmui. Ochiqlilik. Zamonaviy 
ShK istalgan turdagi tarmoqlar konturiga ulanish imkoniyatini ta'minlashdan 
iboratdir. Resurslar. Tarmoqning ahamiyatliligi va qadrililigi unda 
saqlanayotgan bilimlar, ma'lumotlar majmui va texnik vositalarni tezkor 
taqdim etish yoki ishlab chikarish kobilyati bilan aniklanidi. Ishonchlilik. 
Avariyali usul haqidagi tezkor xabarlar, testdan o’tkazish va dasturli-
mantiqiy nazoratning yuqori ko’rsatkichini ta'minlash sifatida talqin qilinadi. 
Dinamiklik. Tarmoqni foydalanuvchi suroviga javob qilish vaqtini 
kamaytirishdan iborat buladi. Avtonomlik. Turli darajadagi tarmoqlar 
mustakil ishlashining imkoniyati sifatida tushuniladi. Kommunikasiyalar.Ular 
oldiga tarmoqning foydalanuvchi tomonidan qabul kilingan xar kanday 
konfigurasiyasi bo’yicha ShKlarning anik uzaro xamkorligini ta'minlash bilan 
bog’liq alohida kuyiladi. ShKning tarmoq ulanish tuzilmasi bilan 
aniklanadigan topologiya tarmoqning muxim tarifi bulidi. Topologiya ikki 
tur - jismoniy va mantikiyga ajratiladi. Jismoniy topologiya deganda tarmoq 
tugunlari aloka kanallariga ulanishining xakikiy chizmasi, mantikiy turida esa 
tugunlar urtasidagi ma'lumotlar okimlari yyonalishining tuzilmasi 
tushuniladi. Bu ikki tur xamma vaqt xam mos kelavermaydi. Tarmoqlarning 
bir necha topologik tuzilmalari mavjud: shinali, yulduzsimon, daraxt 
kurinishidagi, doiraviy va ko’p alokali. Utkazuvchi texnologiyalarda 
kanallardagi jismoniy muhit sifatida kuyidagilardan foydalaniladi: 

Yassi ikki tomirli kabel;

Simlarning urilgan jufti;

Nur utkazgich va boshalar; Tarmoqni tanlash bo’yicha ishlar kuyidagilarni 
nazarda tutadi:
1. Muammo soha bilan tanishish. 
2. Tarmoqli operasion tizimni tanlash.
3. Apparatli karorlar bo’yicha takliflarni, jumladan: kompyuterlar bo’yicha, 

---

kommunikasion uskunalar bo’yicha tanlash. Tarmoqni kalit ostida 
yaratishga kodir malakali tizimli integrasiyalarning uch asosiy alomatini 
farqlash mumkin: Birinchidan, firma tizimli tarmoqli integrayiyalash soxasida 
ixtisoslashishi kerak. Ikkinchidan, firma tavsiya etilgan uskunalar va dasturli 
ta'minlashning asosiy yetkazib beruvchilari bilan uzok muddatli bitimlarga 
ega bo’lishi lozim. Uchinchidan, firma tarmoqlarni loyixalashtirish, o’rnatish 
va kuzatish bo’yicha yetarli ish tajribasiga ega bo’lishi kerak. Zamonaviy 
axborot texnologiyalarining gurkirab rivojlanishi va uni qo’llash sohasining 
kengayishi dasturiy ta'minotning (DT) jadal rivojlanishiga olib keldi. Shuni 
takidlash kerakki, 1990 yilda jahon jamiyatida dasturiy ta'minotga 100 mlrd. 
AKSH dollaridan ziyod mablag sarflandi. Bunda DT rivojlanishi yyonalishi 
shuni ko’rsatadiki, harakatlar tendentsiyasi yiliga 20% usib bormokda. 
Axborot tizimlarining DTi deganda, hisoblash texnikasi vositalari bilan 
ma'lumotlarni qayta ishlash tizimini yaratish va ulardan foydalanish uchun 
dasturiy va xujjatli vositalarni jamlash tushuniladi. Dasturiy ta'minot 
tomonidan bajariladigan funktsiyalarga bog’liq holda, uni ikki guruhga 
bo’lish mumkin: tizimli dasturiy ta'minot va amaliy dasturiy ta'minot. Tizimli 
dasturiy ta'minot kompyuterda axborotni qayta ishlash jarayonini tashkil 
etadi va amaliy dasturlar uchun me'yordagi ish muhitini ta'minlaydi. Amaliy 
DT foydalanuvchining aniq vazifalarini xal etish va umuman axborot 
tizimining hisoblash jarayonini tashkil etish uchun mo’ljallangan. Tizimli DT 
tarkibiga quyidagilar kiradi: - operatsion tizimlar; - servis dasturlar; - 
dasturlash tillari translyatorlari; - texnik xizmat dasturlari. 
4-mavzu: NetMeeting dasturi orqali axborot almashish. 
Kompyuter tizimida ro’yxatga olingan har bir sub’ekt (foydalanuvchi yoki 
foydalanuvchi nomidan harakatlanuvchi jarayon) bilan uni bir ma’noda 
indentifikatsiyalovchi axborot bog’liq. Bu ushbu sub’ektga nom beruvchi 
son yoki simvollar satri bo’lishi mumkin. Bu axborot sub’ekt indentifikatori 
deb yuritiladi. Agar foydalanuvchi tarmoqda ro’yxatga olingan 
indentifikatorga ega bo’lsa u legal (qonuniy), aks holda legal bo’lmagan 
(noqonuniy) foydalanuvchi hisoblanadi. Kompyuter resurslaridan 
foydalanishdan avval foydalanuvchi kompyuter tizimining identifikatsiya va 
autentifikatsiya jarayonidan o’tishi lozim. Identifikatsiya (Identification) - 
foydalanuvchini uning identifikatori (nomi) bo’yicha aniqlash jarayoni. Bu 
foydalanuvchi tarmoqdan foydalanishga uringanida birinchi galda 
bajariladigan funktsiyadir. Foydalanuvchi tizimga uning so’rovi bo’yicha 
o’zining identifikatorini bildiradi, tizim esa o’zining ma’lumotlar bazasida 
uning borligini tekshiradi. Autentifikatsiya (Authentication) — ma’lum 
qilingan foydalanuvchi, jarayon yoki qurilmaning haqiqiy ekanligini 
tekshirish muolajasi. Bu tekshirish foydalanuvchi (jarayon yoki qurilma) 

---

haqiqatan aynan o’zi ekanligiga ishonch xosil qilishiga imkon beradi. 
Autentifikatsiya o’tqazishda tekshiruvchi taraf tekshiriluvchi tarafning 
xaqiqiy ekanligiga ishonch hosil qilishi bilan bir qatorda tekshiriluvchi taraf 
ham axborot almashinuv jarayonida faol qatnashadi. Odatda foydalanuvchi 
tizimga o’z xususidagi noyob, boshqalarga ma’lum bo’lmagan axborotni 
(masalan, parol yoki sertifikat) kiritishi orqali identifikatsiyani tasdiqlaydi. 
Identifikatsiya va autentifikatsiya sub’ektlarning (foydalanuvchilarning) 
haqiqiy ekanligini aniqlash va tekshirishning o’zaro bog’langan jarayonidir. 
Muayyan foydalanuvchi yoki jarayonning tizim resurslaridan foydalanishiga 
tizimning ruxsati aynan shularga bog’liq. Sub’ektni identifikatsiyalash va 
autentifikatsiyalashdan so’ng uni avtorizatsiyalash boshlanadi. Avtorizatsiya 
(Authorization) — subektga tizimda ma’lum vakolat va resurslarni berish 
muolajasi, ya’ni avtorizatsiya sub’ekt harakati doirasini va u foydalanadigan 
resurslarni 
belgilaydi. 
Agar 
tizim 
avtorizatsiyalangan 
shaxsni 
avtorizatsiyalanmagan shaxsdan ishonchli ajrata olmasa bu tizimda 
axborotning konfidentsialligi va yaxlitligi buzilishi mumkin. Autentifikatsiya 
va avtorizatsiya muolajalari bilan foydalanuvchi harakatini ma’murlash 
muolajasi uzviy bog’langan. Ma’murlash (Accounting) — foydalanuvchining 
tarmoqdagi harakatini, shu jumladan, uning resurslardan foydalanishga 
urinishini qayd etish. Ushbu hisobot axboroti xavfsizlik nuqtai nazaridan 
tarmoqdagi xavfsizlik xodisalarini oshkor qilish, taxlillash va ularga mos 
reaktsiya ko’rsatish uchun juda muhimdir. Ma’lumotlarni uzatish kanallarini 
himoyalashda sub’ektlarning o’zaro autentifikatsiyasi, ya’ni aloqa kanallari 
orqali bog’lanadigan sub’ektlar xaqiqiyligining o’zaro tasdig’i bajarilishi 
shart. Xaqiqiylikning tasdig’i odatda seans boshida, abonentlarning bir-
biriga ulanish jarayonida amalga oshiriladi. ―Ulash‖ atamasi orqali - 31 - 
tarmoqning ikkita sub’ekti o’rtasida mantiqiy bog’lanish tushuniladi. Ushbu 
muolajaning maqsadi — ulash qonuniy sub’ekt bilan amalga 
oshirilganligiga va barcha axborot mo’ljallangan manzilga borishligiga 
ishonchni ta’minlashdir. O’zining xaqiqiyligining tasdiqlash uchun sub’ekt 
tizimga turli asoslarni ko’rsatishi mumkin. Sub’ekt ko’rsatadigan asoslarga 
bog’liq holda autentifikatsiya jarayonlari quyidagi kategoriyalarga bo’linishi 
mumkin: - biror narsani bilish asosida. Misol sifatida parol, shaxsiy 
identifikatsiya kodi PIN (Personal Identification Number) hamda ―so’rov 
javob‖ xilidagi protokollarda namoyish etiluvchi maxfiy va ochiq kalitlarni 
ko’rsatish mumkin; - biror narsaga egaligi asosida. Odatda bular magnit 
kartalar, smart-kartalar, sertifikatlar va touch memory qurilmalari; - 
qandaydir daxlsiz xarakteristikalar asosida. Ushbu kategoriya o’z tarkibiga 
foydalanuvchining biometrik xarakteristikalariga (ovozlar, ko’zining rangdor 
pardasi va to’r pardasi, barmoq izlari, kaft geometriyasi va x.) asoslangan 
usullarni oladi. Bu kategoriyada kriptografik usullar va vositalar 
ishlatilmaydi. Beometrik xarakteristikalar binodan yoki qandaydir texnikadan 
foydalanishni nazoratlashda ishlatiladi. Parol — foydalanuvchi hamda uning 
axborot almashinuvidagi sherigi biladigan narsa. O’zaro autentifikatsiya 
uchun foydalanuvchi va uning sherigi o’rtasida parol almashinishi mumkin. 

---

Plastik karta va smart-karta egasini autentifikatsiyasida shaxsiy 
identifikatsiya nomeri PIN sinalgan usul hisoblanadi. PIN — kodning mahfiy 
qiymati faqat karta egasiga ma’lum bo’lishi shart. Dinamik — (bir martalik) 
parol - bir marta ishlatilganidan so’ng boshqa umuman ishlatilmaydigan 
parol. Amalda odatda doimiy parolga yoki tayanch iboroga asoslanuvchi 
muntazam o’zgarib turuvchi qiymat ishlatiladi. ―So’rov-javob‖ tizimi - 
taraflarning biri noyob va oldindan bilib bo’lmaydigan ―so’rov qiymatini 
ikkinchi tarafga jo’natish orqali autentifikatsiyani boshlab beradi, ikkinchi 
taraf esa so’rov va sir yordamida hisoblangan javobni jo’natadi. Ikkala 
tarafga bitta sir ma’lum bo’lgani sababli, birinchi taraf ikkinchi taraf javobini 
to’g’riligini tekshirishi mumkin. 
5-mavzu:Zamonaviy shaxsiy Kompyuterlar va ularning dasturiy 
ta’minoti. 
Yuqorida biz shaxsiy kompyuterlarning tuzilmasi va undagi asosiy 
bloklarning funksional vazifalari xususida so‗z yuritdik. Endi IBM PC 
kompyuterlari misolida bu qurilmalarning muayyan ko‗rinishlari, ya‘ni 
IBM PC shaxsiy kompyuterlarining texnik ta‘minoti to‗g‗risida batafsil 
to‗xtalamiz. IBM PC kompyuterlarining elektron sxemasi bir necha 
moduldan, boshqacha aytganda elektron platalardan tashkil topgan 
bo‗lib, bu tuzilma foydalanuvchining ixtiyoriga ko‗ra moslanuvshanlik 
va ta‘mirlash ishlarini bajarishni yengillash-tirish imkoniyatlarini yaratadi. 
Mikroprotsessor (Central Processing Unit (CPU)-marka-ziy protsessor). 
Yuqorida aytilgandek, kompyuterning eng asosiy qurilmasi 
mikroprotsessor bo‗lib, mazkur qurilmada axborotlarga ishlov 
berishdagi barcha amallar hamda boshqa qurilmalarni boshqarish 
ishlari bajariladi. IBM PC shaxsiy kompyuterlarida Intel firmasining 
mikroprotsessorlaridan tash-qari u bilan turdosh bo‗lgan boshqa (AMD, 
Cyrix, IBM va b.) firmalarning mikroprotsessorlari ham ishlatilmoqda. 
Mikropro-tsessorlarning asosiy ko‗rsatkichi amallarni bajarish tezligidir. 
Bu tezlik mikroprotsessorning takt chastotasi orqali aniqlanadi. Takt 
chastota megagers (MHz) yoki zamonaviy kompyuterlarda gigagers 
(GHz)larda o‗lchanadi. Mikroprotsessor biror-bir amalni (masalan, 
qo‗shuv yoki ko‗paytiruv amalini) bir nechta taktda yoki boshqacha 
aytganda bir necha elementar operatsiya yordamida bajarishi mumkin. 
Ya‘ni, har bir amal mikroprotsessorning taktlarida bajariladigan bir 
necha elementar operatsiya-lardan iborat bo‗lishi mumkin. 
Mikroprotsessorning vaqt birligidagi buyruqlar impulsi soni uning takt 
chastotasi deyiladi. Takt chastotasi qanchalik yuqori bo‗lsa, 
mikroprotsessorning ish unumi ham shunchalik yuqori bo‗ladi. Masalan, 
850 MHz takt chastotaga ega bo‗lgan mikroprotsessor 1 sekundda 850 
million elementar amal bajarar ekan. Yoki 3 GHz takt chastotali mikro-
protsessor 1 sekundda 3 mlrd. elementar operatsiya bajarar ekan. 
Bugungi kunda ko‗p yadroviy protsessorlardan, ya‘ni bir korpusda (bir 

---

yoki bir nechta kristallarda) bir nechta protsessor yadrosi jamlangan 
protsesorlardan foydalanilmoqda. Protsessor-larning ikki yadroligi 
tushunchasi mantiqiy va jismoniy yadro mavjudligini nazarda tutadi, 
masalan Intel Core Duo ikki yadroli protsessori bitta jismoniy, biroq ikki 
mantiqiy yadroga bo‗lingan yadrodan iborat. Intel Core 2 Duo 
protsessori ikki jismoniy yadrodan iborat, bu ishni anchayin tezlashtiradi. 
2007 yildan boshlab bir kristallda jamlangan to‗rt yadroli protsessorlar 
ishlab chiqarilmoqda, avval ular AMD Quad-Core Opteron serverlari 
uchun mo‗ljallangan edi, keyinchalik, AMD Quad-Core Phenom shaxsiy 
kompyuterlar uchun takomillashtirildi. Hozir ikki va to‗rt yadroli 
protsessorlar, xususan Intel Core 2 Duo protsessorlari keng 
tarqalmoqda. 2006-yildan Intel Core 2 Quad to‗rt yadroli protsessor 
ishlab chiqarilmoqda. Yaqin 10–20-yil ichida, texnologik jarayon ishlab 
chiqarish-ning jismoniy chegarasiga yetib borishi bois, protsessorlarning 
moddiy qismi o‗zgarib ketsa kerak. Balki kvant yoki molekular 
protsessorlar barpo etilar. Kvant protsessorlari kvant effektlariga 
asoslangan bo‗lishi nazarda tutilgan. Bugungi kunda kvant 
protsessorlarining ishchi tajribaviy turlarini ishlab chiqarish ustida 
faoliyat olib borilmoqda. Tizimli plata (Mother Board – “Ona plata”). 
Tizimli plata kompyuterning asosiy platformasi bo‗lib, boshqa elektron 
qurilmalar: mikroprotsessor, tezkor xotira, tizimli shina, BIOS va boshqa 
qurilmalarning adapter (kontroller)lari ana shu platformaga o‗rnatiladi. 
Hozirgi vaqtda ba‘zi qurilmalarning adapterlari (videoadapter, tovush 
adapter va h.k.) tizimli plataning tuzilmasida yaratilmoqda. Bular 
integrallashgan tizimli platalar deb yuritiladi. Shaxsiy kompyuter uchun 
tizimli plataning o‗lchovlarini, korpusga mahkamlanish joyini, tizimli 
platadagi interfeys shinalar, kiritish/chiqarish portlari, markaziy 
protsessor soketi, tezkor xotira uchun slotlar joylanishini hamda 
oziqlanish blokini ulab qo‗yish qismini belgilovchi standartga tizimli 
plataning form-faktori deyiladi. Zamonaviy form-faktorlar – ATX; 
microATX; Flex-ATX; NLX; WTX, CEB kabi form faktorlardir. Yangi joriy 
qilinayotgan form-faktorlar qatoriga Mini-ITX; Nano-ITX; Pico-ITX; BTX, 
MicroBTX; PicoBTX larni kiritish mumkin. Xotira turlari. Shaxsiy 
kompyuterlarda xotiraning bir necha ko‗rinishlaridan foydalaniladi. 
Quyida ularning turlari ustida to‗xtalib o‗tamiz. Tezkor xotira (Random 
Access memory (RAM) – ixtiyoriy kirish imkoniyatiga ega bo‗lgan 
xotira). Kompyuterning eng muhim elementlaridan biri tezkor xotira 
hisoblanib, unda kompyuterning ishlash jarayonida bevosita kerak 
bo‗ladigan ma‘lumotlar (dasturlar va berilganlar) saqlanadi. 
Kompyuterning ish unumi (tezligi) ma‘lum ma‘noda tezkor xotiraning 
hajmiga bevosita bog‗liq bo‗ladi. Tezkor xotiraning axborot sig‗imi 
yetarli bo‗lmasa, dasturlar sekin bajariladi yoki ba‘zilari umuman 
bajarilmaydi. Shuning uchun tezkor xotiraning hajmini tanlashda 
kompyuterda bajariladigan dasturlarning talablaridan kelib chiqish 
maqsadga muvofiqdir. Hozirgi vaqtda zamonaviy kompyuterlarga 

---

axborot sig‗imi 512 Mbayt, 1 Gbayt, hatto, 2 Gbayt va undan ortiq 
bo‗lgan tezkor xotiralar o‗rnatilmoqda. Zamonaviy kompterlarda DDR 
(Double Data Rate – ma‘lumotlarni uzatish tezligi ikki marta oshirilgan 
xotira), DDR2 (DDR xotiraning ikkinchi avlodi) va hali yakuniy tarzda 
qabul qilinmagan, biroq tajriba tarzda foydalanilayotgan DDR3 
(ma‘lumotlarni uch kanallik tartibda uzatuvchi xotira) o‗rnatilmoqda. 

Kesh (Cache) xotira. hozigi vaqtda zamonaviy kompyu-terlarning ishini 
tezlashtirish maqsadida tezkor xotira va protsessor orasida bufer 
vazifasini bajaruvchi tez ishlaydigan kesh xotira o‘rnatilmoqda. Uning 
asosiy vazifasi tezkor xotira-dagi ko‘p murojaat qilinadigan 
ma’lumotlarning nusxalarini saqlab, kerak bo‘lganda mikroprotsessor 
tezkor xotiraga muro-jaat qilmasdan ularni bevosita kesh xotiradan 
oladi. Buning natijasida ma’lumot qidirishga ketadigan vaqt ancha 
qisqaradi va kompyuterning ishi tezlashadi. Kompyuterlarning so‘nggi 
tur-larida kesh xotira mikroprotsessorning o‘ziga o‘rnatilmoqda. Odatda 
kesh xotiraning axborot sig‘imi 256 Kbayt yoki 512 Kbaytni tashkil etadi. 
1-, 2-, 3- pog‗onadagi KESHlar mavjud. 1-pog‗onadagi Kesh eng kichik 
latent darajasiga (kirish vaqti)ga ega, biroq uning o‗lchami juda 
kichikdir, undan tashqari bunday keshlar ko‗p portli qilib ishlangan. 2-
pog‗onadagi Kesh xotiraning latentlik darajasi yuqoriroq hamda katta 
o‗lchamda yasalishi mumkin. 3-pog‗onadagi Kesh hajmi bo‗yicha eng 
kattasi hisob-lanadi, biroq juda sekin, lekin tezkor xotiradan ancha tez 
ishlaydi. 

BIOS xotira (Read onli memory(ROM) – faqat o‘qish uchun 
xotira) – IBM PC kompyuterlarida doimiy xotira vazifasini bajarib, unga 
ma’lumotlar kompyuter yaratilishida o‘rnatib qo‘yiladi va keyinchalik bu 
ma’lumotlarni dasturlar yordamida faqat o‘qish imkoniyati mavjud 
bo‘lib, ularni o‘zgartirish mumkin emas. Xususan, BIOSda kompyuter 
ishga tushirilganda operatsion tizimni yuklovchi dastur ham saqlanadi. 
Tizimli plata BIOSning asosiy vazifasi – tizimli plataga ulangan 
qurilmalarni kompyuter yoqilishi bilan initsializatsiya qilish (aniqlash)dir. 
BIOS qurilmalarning ishga yaroqligini tekshiradi, ishlash parametrlarini 
(masalan, markaziy protsessor shinasining chastotasini) belgilaydi, 
shundan keyingina opera-tsion tizim yuklatuvchisini topib, boshqaruvni 
operatsion tizimga uzatadi. Operatsion tizim esa, boshida BIOS berilgan 
parametr-larni o‗zgartirishi mumkin. Ba‘zi BIOS turlari operatsion 
tizimni USB i IEEE 1394 kabi interfeyslar orqali yuklashga ham imkon 
beradi. BIOS xotiralar tarmoq orqali ham yuklash ishlarini amalga 
oshirishi mumkin. Shunigdek, BIOS servis amallarning minimal 
to‗plamini o‗z ichiga oladi (masalan, ekranga xabar chiqarish yoki 
klaviatura belgilarini qabul qilib olish), uning nomi aynan shu 
amalllardan kelib chiqqan Basic Input-Output System – kiritish 
chiqarishning asosiy tizimi. Ba‘zi BIOSlarda qo‗shimcha amallar 
(masalan, audio-CD yoki DVD-disklardan ma‘lumotni yuklash) yoki ichki 
kiritilgan (vstroyennыy) ish muhitini (masalan, Basic tili interpretatorini) 
quvvatlab turish bajariladi 

Videoxotira. Videoxotira odatda 

---

videoadapterga o‗rna-tilgan bo‗lib, unda monitor ekraniga chiqarilishi 
lozim bo‗lgan axborot saqlanadi. Tashqi xotiraning turlari. 

Qattiq 
diskdagi xotira. Bu qurilmaning nomini ―Vinchester‖ yoki qisqacha 
qattiq disk (Hard disk driver (HDD) – qattiq diskdan o‗qish-yozish 
qurilmasi) deb yuritishadi. Unda foydalanuvchining doimiy saqlanishi 
lozim bo‗lgan ma‘lumotlari, operatsion tizim va, umuman, 
kompyuterning barcha dasturiy ta‘minotlari saqlanadi. Bu qurilma 
barcha axborot saqlash qurilmalari ichida (tezkor xotirani hisobga 
olmagan holda) eng yuqori axborot almashinish tezligiga ega. Uning 
asosiy xarakteristikasi axborot sig‗imidir. Bugungi kunda qattiq disk 
tobora takomillashib bormoqda. 2006-yilda ―aralash‖ qattiq disklar, 
ya‘ni flesh-xotira blokiga ega disklarni ishlab chiqarish boshlandi. 
Keyinchalik Hitachi 1 TB hajmga ega disk ishlab chiqardi, 2008-yilga 
kelib, Seagate Technology LLC 1,5 terabayt (Tbayt) hajmga ega, 2009-
yilda esa, yangi plastinalar vositasida 2 Tbaytlik vinchester yaratildi. Shu 
yilda Western Digital kompaniyasi 2 terabayt hajmli qattiq disklar ishlab 
chiqarishni yo‗lga qo‗ydi. 

Kompakt disklar (Compact Disk-CD). 
Hozirgi vaqtda axborot tashish vositasi sifatida kompakt disklardan 
keng foydalanilmoqda. Kompakt diskning axborot sig‘imi katta bo‘lgani 
uchun unga multimediali, grafik axborotlar, kompyuterning dasturiy 
ta’minoti va boshqa katta hajmga ega bo‘lgan ma’lumotlar yoziladi. 
Kompakt disklar uch turga bo‘linadi. Birinchisi, faqat o‘qish uchun. 
Bunday kompakt disk (SD)larga axborot ularni ishlab chiqarish 
jarayonida yoziladi va undagi axborot faqat o‘qish uchun mo‘ljallangan 
bo‘ladi. Ya’ni uning ustiga yangi ma’lumotlar yozib bo‘lmaydi. Ikkinchi 
turdagi kompakt disklar SD-R deb nomlanib, ularga bir marotaba 
axborot yozish mumkin. Uchinchi turdagi kompakt disklarga mavjud 
ma’lumot ustidan qayta yozish mumkin. Bunday kompakt disklar CD-
RW deb yuritiladi. Turidan qat’iy nazar kompakt disklarning axborot 
sig‘imi 640-700 Mbaytni tashkil etadi. Kompakt disklardan axborot 
o‘qish qurilmasi SD-ROM yoki CDD (Compact Disk Driver) deyiladi. SD-
ROMlar axborot o‘qish tezligi bilan xarakterlanadi. Bir birlik axborot 
o‘qish tezligi sifatida sekundiga 150 Kbayt axborot o‘qish qabul qilingan 
bo‘lib, qolganlari shunga karrali qilib olinadi. Masalan, 4 karrali (4x) 
tezlikka ega bo‘lgan SD-ROM bir sekundda 150x4=600 Kbayt axborot 
o‘qiydi. 52x (52 karrali) SD-ROMning o‘qish tezligi 7800 Kbayt/sek. 
Hozirgi vaqtda SD disklardan axborot o‘qish bilan birga, unga 
ma’lumotlar yozish imkoniyatiga ega bo‘lgan qurilmalar paydo bo‘ldi. 
Bu qurilmalar CD RW deb yuritiladi. CD RW qurilmasi uch xil tezlikka 
ega bo‘ladi: o‘qish, qayta yozish va yozish tezliklari. Qayta yozish 
deganda CD RW diskiga axborot ustidan qayta yozish tushuniladi. 
Yozish deganda CD R diskiga axborot yozish tushuniladi. Bu tezliklar 
ham yuqoridagidek tezlik birligiga nisbatan karrali ko‘rinishda bo‘lib, 
ketma-ket yoziladi. Masalan, CD RW qurilmasining tezligi CD RW 
52x32x44 ko‘rinishda yozilgan bo‘lsa, uning axborot o‘qish tezligi 52 

---

karrali bo‘lib, qayta yozish tezligi 32 va yozish tezligi 44 karralidir. 

DVD disklar (Digital Versatile Disk – universal raqamli disk). Tashqi 
ko‘rinishidan DVD disklar CD disklardan farq qilmaydi. CD disklardan 
farqli o‘laroq DVD disklar katta hajmdagi axborot sig‘imiga ega bo‘lish 
bilan birga, ularga axborot, ya’ni yangi texnologiya – DVD formatda 
yoziladi. DVD disklarning axborot sig‘imi turiga qarab quyidagicha 
bo‘lishi mumkin: 

DVD-5 – bir tomon, bir sathli hajmi 4,7 Gbayt; 

DVD-9 – bir tomon, ikki sath hajmi 8,5 Gbayt; 

DVD-10 – ikki tomon, bir 
sathli hajmi 9,4 Gbayt; 

DVD-14 – ikki tomonli disk bir tomonida bitta 
va ikkinchi tomonida – ikkita sath hajmi 13,24 Gbayt; 

DVD-18 – ikki 
tomonli, ikkita sathli hajmi 17 Gbayt. DVD disklardan o‘qish qurilmasi 
DVD-ROM deyiladi va uning tezligi ham SD-ROMnikiga o‘xshash tezlik 
birligiga nisbatan karrali bo‘ladi. 

Flesh (Flash) xotira. Bu energiyaga 
bog‘liq bo‘lmagan, yozish va o‘qish imkoniyatlari mavjud bo‘lgan 
ixcham xotira turi hisoblanadi. Flesh xotiradagi axborot ishonchli va 
uzoq muddat saqlanishi mumkin. Flesh xotira bilan axborot almashinish 
kompyuterning USB porti orqali amalga oshiriladi. Flesh xotiraning 
axborot sig‘imi 1–2 Gbayt va undan ortiq bo‘lishi ham mumkin. 2005-
yilda Toshiba va SanDisk birinchi marta 1 Gbayt hajmli chipni taqdim 
etdi. 2006-yilda Samsung 8 Gbayt flesh xotira yaratgani haqida ma‘lum 
qildi, Bu chiplar 2009-yildan boshlab keng ishlab chiqarishga joriy 
qilindi. Hajmni ko‗paytirish uchun qurilmalarda bir nechta chipni 
birlashtirgan massivlardan foyda-lanib kelinmoqda. Bugungi kunda 
asosan 1 Gbaytdan 64 Gbaytgacha hajmgacha bo‗lgan flesh kartalardan 
foydalanib kelinmoqda. Eng katta hajmdagi USB qurilma 1 Tbayt 
hajmga ega. 

Klaviatura. Klaviaturadan kompyuterga axborot kiritish 
uchun foydalaniladi. Klaviaturada lotin va kirilcha harflar, raqamlar, 
tinish belgilar, maxsus belgilar, matematik amallar belgilari tugmachalari 
bilan birga kompyuterga buyruqlar kiritish uchun funksional hamda 
boshqarish tugmachalari ham mavjud. So‘nggi chiqarilayotgan 
klaviaturalarda multimedia vositalaridan va boshqa ko‘p ishlatiladigan 
dasturlardan foydalanishni osonlashtiruvchi maxsus tugmachalar ham 
mavjud bo‘lib, ularni multimediali klaviaturalar deb ataladi. 

Sichqon. 
Hozirgi vaqtda zamonaviy dasturlar bilan ishla-ganda albatta 
sichqondan foydalaniladi. Sichqon – qo‘lning kaftiga sig‘adigan ikkita 
tugmachali moslama bo‘lib, uning yordamida kompyuter ekranidagi 
obyektlar ustida turli xil manipulyatsiyalarni bajarish, tugmachlari 
yordamida signallar kiritish mumkin. Bu qurilmaning sichqon deyilishiga 
sabab, u kulrang bo‘lib, uning kompyuterga ulangan simi sichqonning 
dumini eslatadi. Sichqonni tekislikda harakat qildirganda uning 
ko‘rsatkichi ekran bo‘ylab mos ravishda harakat qiladi. Hozirgi vaqtda 
mexanik (sharikli) sichqonlar o‘rnini optik sinchqonlar egallamoqda. 
Oxirgi yillarda optik sichqonchalarning yarimo‗tkazgichli lazerdan 
foydalanuvchi yangi, yanada takomillashtirilgan turi yaratildi. Undan 
tashqari induksion sichqonchalar mavjud. Induktsion sichqonchalar 

---

grafik planshet qoidasiga asosan ishlaydigan gilamchalardan 
foydalanadi yoki grafik planshet tarkibiga kiradi. Induksion sichqoncha 
katta aniqlik bilan ishlaydi. U simsiz ham bo‗lishi mumkin va induksion 
oziqlanishga ega. Demak, oddiy simsiz sichqonchalardan farqliroq 
akkumulyator talab etmaydi. Sichqonchalarning yana bir turi inersion 
sichqoncha. Ular akselerometr deb nomlanuvchi maxsus asbob 
yordamida sichqonchaning o‗qlar bo‗yicha siljishini belgilaydi. Aksariyat 
hollarda mazkur sichqonchalar simsiz bo‗ladi hamda harakatlar 
detektorini vaqtinchalik o‗chirib turuvchi tugmachaga ega. U ishga 
tushirilganda sichqoncha ko‗rsatkichga ta‘sir etmagan holda harakat 
qilishi mumkin. Giroskopik sichqoncha – uni faqat tekislikda emas, balki 
fazoda ham harakatlantirish mumkin. Uni stoldan olib, havoda qo‗lingiz 
bilan harakatlantirish mumkin. Skaner. Skaner qurilmasi qog‗ozdagi 
matn, grafik, chizma-lar ko‗rinishidagi axborotni kompyuterga kiritish 
uchun xizmat qiladi. Skanerlar quyidagi turlarda ishlab chiqariladi: 

Planshet skanerlar – skanerlarning eng keng tarqalgan turidir, chunki u 
foydalanuvchi uchun maksimal darajada qulaylik yaratadi – yuqori sifat 
va skanerlashning yaxshi tezligini ta‘minlab beradi. 

Qog‗oz tortuvchi 
skanerlar – qog‗oz tirkashga kiritilib, roliklar yordamida skaner ichidagi 
lampa oldidan tortib o‗tiladi. Aksariyat modellar avtomatik uzatish 
qurilmasiga ega, shu bois, unda katta hajmdagi hujjatlarni tez skaner 
qilish mumkin. 

Planetar skaner – kitoblarni yoki tez shikastlanuvchi 
hujjatlarni skaner qilish uchun mo‗ljallangan, chunki skanerlash 
jarayonida skaner qilinayotgan obyektlarga umuman tegilmaydi. 

Kitob 
skanerlari – bu skanerlarda jarayon ustki tomondan amalga oshiriladi, 
siz faqat kitobni o‗qigandek, uni varaqlab tursangiz bas. Zamonaviy 
kitob skanerlaridan foydalanilgan holda o‗nlab kitoblar va hujjatlarni 
qisqa vaqtda elektron holatga o‗girish mumkin. Kitob skanerlarida 
motorlashgan beshik sifat uskuna va boshqarish uchun oyoq pedalidan 
foydalanilsa, operatorning ishi yanada yengillashadi. Kitob skanerlarida 
ishlatiladigan dasturiy ta‘minot mavjud defektlarni bartaraf etish, 
kitobning buklangan joyini tekislab ketish imkoniyatini beradi. Bugungi 
kunda asosan 600 dpi imkoniyat darajasiga ega skanerlardan 
foydalaniladi. Bu imkoniyatni oshirish yanada takomillashtirilgan optik 
uskunalarni ishlatishni taqozo etadi. Monitorlar. Kompyuter monitori 
ekranga matnli va grafik axborotni chiqarish uchun mo‗ljallangan 
bo‗lib, bu tasvirlarni kompyuterning videokontrolleri shakllantirib 
beradi. Foydala-nuvchi kompyuterdan ma‘lumotni aksariyat hollarda 
monitordan oladi. Monitorlar tasvirlarni asosan elektron-nurli trubkali 
kines-kop yordamida shakllantiradi. Hozirgi vaqtda suyuq kristalli yupqa 
(LCD) monitorlardan ham foydalanilmoqda. Bunday monitorlar avvallari 
faqat ixcham ko‗chma (Noutbuk) kompyuterlarda qo‗llanilgan bo‗lsa, 
hozirga kelib ularni kompyuterlarning istalgan turiga qo‗yish mumkin 
bo‗lib qoldi. Hozirgi vaqtda asosan rangli monitorlardan foydalaniladi. 
Monoxrom (ikki rangli) monitorlardan maxsus elektron qurilmalarda va 

---

zarur 
holatlardagina 
foydalaniladi. 
Monitorlarning 
asosiy 
parametrlaridan biri diagonal o‘lchami bo‘lib, uni dyuymlarda keltiriladi. 
Hozirgi vaqtda 15 dyuym (15’’) dan 21 dyuymgacha o‘lchamdagi 
monitorlar mavjud. Oddiy foydalanuvchilar uchun 17 dyuymli 
monitorlarda ishlash yetarli bo‘lsa, nashriyot va konstruktorlik ishlarini 
bajarishda qimmat bo‘lishiga qaramasdan 21 dyuymli monitor-lardan 
foydalanish zaruriyati mavjud. Monitorning ikkinchi parametri bir xil 
rang lyuminafor (rang beruvchi) nuqtalari markazi orasidagi masofa 
bo‘lib, bu masofa qanchalik kichkina bo‘lsa, tasvir shunchalik ravshan 
bo‘ladi. Sifatli monitorlarda bu masofa 0,21–0,26 mm, o‘rta klassdagi 
monitorlarda 0,28 mm va past sifatli monitorlarda 0,31–0,39 mm 
oralig‘ida bo‘ladi. Monitorlarning sifatini belgilovchi parametrlardan 
yana biri uning imkoniyat darajasi bo‘lib, u ekrandagi tasvirni shakllan-
tiruvchi gorizontal va vertikal nuqtalar soni bilan aniqlanadi. Masalan, 
oddiy 15 dyuymli monitorlarda imkoniyat darajasi 1024x768, ya’ni 
gorizontali bo‘yicha 1024 ta va vertikali bo‘yicha 768 ta nuqta bo‘lishi, 17 
dyuymli monitorlarning imkoniyat darajasi 1280x1024 bo‘lishi, 21 
dyuymli monitorlarda 1600x1200 bo‘lishi maqsadga muvofiqdir. 
Aksariyat grafik axborotlar bilan ishlovchilarga imkoniyat darajasi yuqori 
monitorlardan va videokontrolleri kuchli bo‘lgan kompyuter-lardan 
foydalanish tavsiya etiladi. 
6-mavzu:Operatsion tizim.Operatsion tizim (OS)-atamalar va ta’riflar. 
Operatsion sistema-kompyuter ishga tushirilishi bilan yuklanuvchi 
shunday bir dasturki, bu dastur foydalanuvchiga EHM bilan muloqot 
qilish vositasi bo'lib xizmat qiladi, uning barcha qurilmalari ishini 
boshqarish imkonini beradi. Operatsion sistema yordamida tezkor 
xotiradan foydalanish, disklardagi axborotlarni o'qish yoki axborotlarni 
disklarga yoyish, amaliy dasturlarni ishga tushirish va shu kabi turli 
ishlarni amalga oshirish mumkin. Operatsion sistemaga ehtiyoj 
borligining asosiy sababi- undagi dasturlarsiz bu kabi ishlarni bajarish 
uchun quyi bosqichdagi yuzlab yoki minglab elementar amallarni 
bajarishga to'g'ri keladi. Operatsion sistemaning asosiy vazifasi-
foydalanuvchini uning bajarishi va umuman bilishi ham kerak 
bo'lmagan ana shu zerikarli hamda juda murakkab ishlardan xolis etish, 
kompyuter bilan muloqot qilishda qulayliklar yaratishdir. Bundan 
tashqari, operatsion sistema fayllarni ko'chirish yoki bosmaga chiqarish, 
kerakli dasturlarni tezkor xotiraga yuklab ishga tushirish va boshqaruvni 
ularga uzatish, operativ xotirani dastur ishi so'ngida bo'shatib, 
boshqaruvni yana o'ziga olish kabi ishlarni ham bajaradi. 13 
Foydalanuvchi interfeyslari tushunchasi. MS DOSning buyruqlarini 
EHMga kiritish ko'p mehnat, vaqt va kuch talab qilishi sababli MS DOS 
buyruqlaridan oson va samarali DOS qatlamlari yaratilgan bo'lib, ularga 
misol tariqasida Norton commander, Microsoft Windows, PS Tools 

---

Deluxe, Far va boshqalarni keltirish mumkin. Grafik interfeyslari 
tushunchasi. Kompyuterning texnik va dasturli ta'minotining 
rivojlanganligi hujjatlarni tahrir qilish sistemasida turli xil rasm, surat va 
chizmalarni qayta ishlash imkoniyatini yaratdi. Grafik interfeys-turli 
ko'rinishdagi grafik ob'ektlar (papkalar, turli ko'rinishdagi fayllar) va bu 
ob'ektlar bilan ishlash uslublari majmui. Grafik interfeyslarning 
afzalliklari shundan iboratki, bunda har bir ob'ekt tegishli belgiga ega, 
uning ko'rgazmaliligi va muomala uchun soddaligidadir. 1. Grafik 
interfeys ishini tashkil etish jihatlari. Ob'ektning belgilanishi-ob'ekt nomi 
va nishoni. WINDOWS ekrani elementlari; ishchi stoli, masalalar панельi, 
"Ishga tushirish" панельi. Ishchi stoli-bu ekranning asosiy qismi, unda 
fayl va papkalar kabi muhim ob'ektlar joylashgan. "Мойкомпьютер", 
"Сетевоеокружение", "Карзина", "Internet", "Portfel" ish stolidagi 
asosiy ob'ektlar bilan tanishib chiqamiz. Masalan: "Мойкомпьютер"-
tashqi xotira qurilmasi bilan ishlash (disk va diskyurituvchilar bilan) 
hamda kompyuter parametrlarini sozlash imkonini beradi. 
"Сетевоеокружение"-bu lokal hisoblash tarmog'iga ulangan 
kompyuterlar bilan ishlash, shu bilan birga o'zaro axborot uzatishga 
ko'maklashadi. "Карзина"- o'chirilgan ob'ektlarni saqlash uchun maxsus 
papka. "Internet" (Internet Explorer)-Internet global axborot tarmoqlari 
ishi uchun dasturlar. 1-rasm.Ishchi stoli. 14 Windows ishchi stoli. 
Kontekst menyu-belgilangan ob'ekt ustida bajarilishi mumkin bo'lgan 
harakatlar ro'yxati. Har qanday ob'ektning kontekst menyusini chaqirish 
uchun klaviatura maxsus tugmachasi yoki "sichqoncha"ning o'ng 
tugmasini bosish kifoya. Ishchi stolining kontekst menyusini chaqirish 
"sichqoncha"ning o'ng tugmasini stol tekisligida harakatlantirmoq bilan 
amalga oshiriladi. Ishchi stoli kontekst menyusi buyruqlari tafsiloti: -
tartiblash (ishchi stolida nom, tur, o'lchov, sana, avtomatik tartiblashni 
o'rnatish bilan saralash); -belgini o'rnatish (tasodifan surilib qolgan 
belgilarni o'zaro teng oraliqqa qo'yish); -hosil qilish (ishchi stolida fayl 
va papkalar hosil qilish); -xususiyat (ishchi stoli parametrlarini sozlash). 
Ob'ektning kontekst menyusini chaqirish- "sichqoncha"ning o'ng 
tugmasini belgi bo'yicha qimirlatish bilan amalga oshadi. Ob'ektning 
kontekst menyusi va asosiy buyruqlarining tafsiloti: -ochish (ob'ektni 
ochish); -nusxalash (ob'ektni nusxalash yoki ko'chirish uchun kompyuter 
xotirasining maxsus bo'lagi); -qirqish (ob'ektni navbatdagi ko'chirish 
uchun buferda saqlash); -qayta nomlash (ob'ekt nomini o'zgartirish); -
chetlatish ("Savatcha"ga ob'ektni tushirish); -xususiyat (ob'ekt xususiyati 
parametrlarini ko'rish va o'zgartirish). WINDOWS operatsion 
sistemasining "Пуск" menyusidan foydalanish. 1."Пуск" menyusi 
buyruqlari va ularning qo'llanishi. "Пуск" menyusini chaqirish uchun 
"sichqoncha"ni chap tugmasi bosiladi yoki klaviaturadagi maxsus 
tugmalardan foydalaniladi. 2- rasm.Windows OS ning bosh menyusi. 
"Пуск" menyu quyidagi elementlardan tashkil topadi: -dasturlar 
menyusi-kompyuterdagi dasturlarni bir zumda ishga tushirishga xizmat 

---

qiladi; 15 -hujjatlar menyusi-hujjatlar ro'yxatini saqlash; -sozlash 
menyusi-sistema, printer, masalalar панельi parametrlarini sozlaydi; -
izlash menyusi - fayl va papkalar, lokal tarmoqdagi kompyuterlarni 
qidirish; -ma'lumotlar menyusi - WINDOWS operatsion sistemasining 
ma'lumotlar sistemasini chaqirish; -bajarish menyusi-buyruqlar satri 
bilan dasturni ishga tushirish yoki papkani ochish; -ishni yakunlash 
menyusi-kompyuterni o'chirish yoki qayta yuklash. 2. Ma'lumotlar 
sistemasini ochish uchun „Пуск“menyudan ma'lumotlar buyrug'i 
tanlanib, "sichqoncha"ning chap tugmasini bosish bilan amalga 
oshiriladi. Ma'lumotlar sistemasi oynasida uchta zakladka (xatcho'p) 
mavjud. 1-xatcho'p - "Bo'limlar" (ma'lumotlar sistemasidagi bo'limlar 
ro'yxatini ko'rish). Bo'limlarni ochish, tanlangan mavzu bo'yicha 
axborotlarni ko'rish. 2-xatcho'p-"Mazmuni bo'yicha" (ma'lumotlar 
sistemasidagi maqolalar ro'yxatini alfavit tartibida chiqarish).
7-Mavzu:-Operatsion tizim va uning qobig’I ostida ishlovchi dasturlar 
bilan ishlash. 
Kompterdagi dasturlarni tezda ishga tushirib yuborish uchun "Standart" 
dasturlar guruhi ko'p qo'llaniladi. Uning tarkibiga quyidagilar kiradi: -
PAINT grafik muharriri-rasm mazmunidagi fayllarni ko'rish, hosil qilish 
va tahrirlash uchun qo'llaniladi; -Word Pad matn muharriri-kichik 
hajmdagi hujjatlarni terish, tahrir qilishda ishlatiladi; -kalkulyator-
arifmetik hisoblashlar uchun (oddiy, muhandislik rejimida); -blОкноt-
matn muharririga sodda va qulay murojaat qilish (ko'p hollarda kichik 
hujjatlar) uchun ishlatiladi. 2. Hujjatlar menyusi. Hujjatni ishga tushirish 
uchun hujjat nomi yozilgan yozuv ustida "sichqoncha"ning chap 
tugmasini bosish kerak. "Sozlash" menyusi uchta elementlardan iborat: 
a)Boshqarish панельi-sistemalar панельini sozlash, dasturlar va 
kompyuterni avtomatik ishga tushirish yoki to'xtatish; b)Printerlar-
kompyuterga ulangan printerni avtomatik o'rnatish yoki sozlash; 
c)Masalalar 
панельi-masalalar 
панельi 
parametrini 
sozlash, 
„Пуск“menyuga yangi dastur qo'shish yoki olib tashlash. "Hujjatlar" 
menyusidan hujjatlarni o'chirib tashlash. Kerakli punktni ishga tushirish 
uchun "Sozlash" menyusi elementiga mos ravishda "sichqoncha"ning 
chap tugmachasidan foydalanish lozim. Boshqarish панельi quyidagi 
elementlardan tashkil topgan: -o'rnatish-dasturlarni o'chirish-yangi 
dasturlarni avtomatik "Dasturlar" menyusiga kiritish yoki o'chirish; -
yangi qurilmalarni o'rnatish-kompyuterga ulangan yangi qurilmalarni 
avtomatik sozlash; -sana-vaqt-yangi kun va vaqtni kiritish; -ekran (ishchi 
stoli kontekst menyusi kabi); 16 -klaviatura-klaviatura parametrlarini 
sozlash (belgilarni qaytarilish tezligi va klaviaturaga bog'liq boshqa 
yumushlar) -"sichqoncha" - "sichqoncha" manipulyatorining paramet-
rini sozlash ("sichqoncha"ga bog'liq turli yumushlar); -tarmoq -
kompyuter tarmog'ining ishini sozlash; -parollar-WINDOWS 9x 

---

operatsion sistemaga kirish uchun yangi parolni kiritish, jumladan 
tarmoq uchun ham. -printerlar ("sozlash"dagi kabi); -til va standartlar-
berilgan mintaqaga oid turli ma'lumotlar; -sistema-kompyuter 
qurilmalari ishini ayni vaqtda bexato ishlayotganini ko'rsatadi. „Найти“ 
menyusi. "Dasturlarni bajarish" menyusi. „Завершение работы“menyusi 
elementlari xaqida batafsil tushuntirish. Ular bilan ishlash ko'nikmalari. 1. 
„Найти“ menyusi quyidagi asosiy elementlarini o'z ichiga oladi. -Papka 
va fayllar-fayllar va papkalarni ko'rsatilgan disk yoki disketdan izlash; -
Tarmoqda kerakli-kompyuterni kompyuter tarmog'idan izlash. a) Papka 
va fayllar-“Найти“ menyusidan "ishga tushirish" menyusi tanlanib, papka 
va fayllar ustiga olib borilib "sichqoncha"ning chap tugmasi bosiladi. 
"Мой компьютер"ni ishga tushirish uchun "sichqoncha" yordamida 
kursorni "Moy kompyuter" yozuviga olib kelib, chap tugmasini bosish 
kifoya. Ishga tushirish dastur buyruqlari-papka yoki hujjat dasturlarini 
ochish; -"ishga tushirish" menyusini ishlatish uchun "sichqoncha"ning 
chap tugmasini bosish kerak; -"ochish" satri bo'ylab fayl yoki papkaga 
yo'l ko'rsatish kerak. Agar kerakli yo'l noma'lum bo'lsa, "obzor" tugmasi 
yordamida avtomatik ravishda ob'ekt uchun kerakli yo'l topiladi; -
papkalarni ochish yoki dasturlarni ishga tushirish "OK" tugmasini bosish 
bilan bajariladi. 2. „Завершение работы“ buyruqlari. Ushbu dasturni 
ishlatish uchun „Пуск“ menyudan „Завершение работы“ buyrug'i 
tanlanadi. „Завершение работы“ buyrug'i oynasida ishni tugallashning 
to'rt rejimi bor: -kompyuterni o'chirish-kompyuter ishini to'liq 
yakunlash, foydalanuvchi ishlayotgan hamma ob'ektlarni yopish; -
kompyuterni qayta yuklash -oynalarning operatsion sistemasi bilan 
saqlangan xolda qayta yuklash; -MS DOS rejimidan maxsus OS MS DOS 
rejimiga o'tish; -sistemaga boshqa nom bilan o'tish-OSga boshqa 
foydalanuvchining o'z nomi bilan kirishi. Ishni tugatish uchun „Да“, uni 
bekor qilish uchun „Нет“ tugmasi bosiladi. Masalalar панельining 
„Пуск“ menyusi. „Панел задач“ ning vazifalari va ularni sozlash. „Панел 
задач“da quyidagi asosiy elementlar joylashgan: -“Пуск“menyu; 17 -
klaviatura alfavitining (RuG'En) indikatori; -soat indikatori. Ishchi stolida 
fayl, papka, dasturlar oynasini ochganda ochiq ob'ektlar ro'yxati 
shakllanadi. Kontekst menyu quyidagi buyruqlarni o'z ichiga oladi: 
(oldindan ishchi stolida biron-bir ob'ektning oynasini ochib ko'ring) -
Kaskadlar-ishchi stolidagi ketma-ket o'rnatilgan oynalar; -Yuqoridan 
pastga - ishchi stolidagi ustma-ust o'rnatil-gan oynalar; -o'ngdan-
chapga -ishchi stolidagi chapdan o'ngga o'rnatilgan oyna. Oynalarni 
tiklash uchun masalalar панельida "sichqoncha"ning o'ng tugmasini 
bosish kerak. „Свойства“menyusi ikki xatcho'pdan iborat: a) masalalar 
панельi parametrlari; b) „Пуск“menyu. Birinchi xatcho'p quyidagi 
parametrlarni kiritish imkonini beradi: -hamma oynaning yuqorisini 
o'rnatish; -bosh menyudagi kichkina belgilarni ekrandan avtomatik 
yo'qotish; -soatlar-masalalar панельidan soatlar indikatorini yo'qotish. 
Kerakli parametrni o'rnatish uchun "sichqoncha"ni oynaning parametr 

---

nomi bo'ylab chap tugmasini bosish kerak, so'ng OKni "sichqoncha" 
yordamida ishga tushirish kerak. Yangi dasturni qo'shish uchun 
ekrandagi yo'riqnomadan foydalanish lozim. Dasturni yo'qotish uchun 
esa "yo'qotish" tugmasidan foydalaniladi. „Документы“lar menyusini 
tozalash uchun "tozalash", so'ng OK dan foydalaniladi.
8-mavzu: Windows operatsion tizimining qo’shimcha imkoniyatlari. 
Kompyuterda dastur ishga tushgach, ekranda fayllar ro'yxati va ular 
haqidagi axborotlar yozilgan qo'sh chiziq bilan chegaralangan oynalar 
paydo bo'ladi. (Aslida WINDOWS so'zi ham "oynalar" degan ma'noni 
bildiradi). Oynalar to'g'ri to'rtburchak shaklda bo'ladi. Ob'ektni (fayl, 
papka yoki dastur) ochish ob'ektning belgisida yoki ob'ektning kontekst 
menyusidan ochish buyrug'ida "sichqoncha"ning chap tugmasini 2 
marta tez bosish bilan amalga oshiriladi. 2. Oyna elementlari-ochik 
ob'ektning nomini saqlovchi sarlavha o'lchovini o'zgartiruvchi va 
oynalarni biriktiruvchi tugmalarni boshqarish tugmalaridan iborat. 
Bunda tugmalarning yig'ishtirish, o'lchov o'zgartirish va oyna berkitish 
faoliyatini ko'rsatib tasvirlab berish lozim. Oynani yig'ishtirish 
operatsiyasi bilan oynalarni yopish operatsiyasi farqlarini ta'kidlab o'ting 
(Birinchi holatda ob'ekt faolligicha qoladi, ikkinchisi bilan ish ham 
to'xtatiladi). Masalalar панельi yordamida yoki ALT+TAB tugmasini 
bosish bilan yig'ishtirilgan oynalarni tiklash ham mumkin. 3. Oyna 
o'lchovlarini o'zgartirish, oyna o'lchovi o'zgartirish yo'nalishini 
ko'rsatuvchi 2 yo'nalishli strelkalar paydo bo'lguncha, "sichqoncha" 
kursorini oyna chegarasiga olib berishi kerak. "Sichqoncha"ning chap 
tugmasini bosish va uni bosib turgan holda kursorni ko'chirib, shu 
vaqtda oyna o'lchovini o'zgartirish kerak. 4. Oynani "sichqoncha" 
yordamida boshqa joyga ko'chirish yo'li bilan harakatlantiriladi. Buning 
uchun kursorni oyna sarlavhasi o'rtasiga olib boriladi, "sichqoncha"ning 
chap tugmasi bosiladi, uni bosgan holda oyna ish stolida ko'chiriladi. 5. 
Bir vaqt ichida bir necha ob'ektni, ularning har biri alohida oynada 
joylashganligi, ochish imkoniyatlari haqida gapirish o'rinli. Shuni 
ta'kidlash lozimki, faqat ulardan biri faol bo'lishi mumkin, vaqtning har 
damida faqat bir 19 oyna bilan ish amalga oshirilishi mumkin. Bunda 
faol oyna sarlavhasi to'q ranglar bilan ajratilgan bo'ladi. Oynalar orasida 
ko'chish quyidagicha amalga oshiriladi: a) "Sichqoncha" tugmalarini 
faoliyatsiz oyna yuqori qismida bosiladi; b) "sichqoncha" tugmalarini 
masalalar панельida faoliyatsiz oyna tugmasida bosamiz; c) ALT+TAB 
tugmalar kombinatsiyasi yordamida. 2. “Мойкомпьютер” obyektidan 
foydalanish. Papka va fayllar bilan ishlash. “Мойкомпьютер” obyekti 
tarkibining ta’rifi: “Мойкомпьютер” obyektini ochish uchun-
“sichkoncha” chap tugmasini obyekt belgisida 2 marta bosish yoki 
obyektning kontekstli menyusini chakirib, “Ochish” bo’yrugini tanlash 
kerak. “Мойкомпьютер” obyektida qo’yidagi asosiy obyektlar 

---

joylashgan: -3,5 va 5,25li egiluvchan disklarning diskyurituvchi belgilari 
(Kompyuterda o’rnatilgan); -bir yoki bir kancha kattik disklar belgilari; -
lazer disklarini o’chish uchun kurilmalar belgisi (agar bu kurilma 
o’rnatilgan bo’lsa); -boshkaruv панельining belgisi; -printerlar belgisi. 
Obyektni ochish uchun bu obyekt belgilanib, “sichkoncha”ning chap 
tugmachasi 2 marta bosish bilan (o’xshash operasiyani obyektning 
kontekstli menyusini chakirib xam bajarish mumkin), kattik disk (Disk C:) 
yoki egiluvchan disklar (Disk A: yoki Disk B:) diskyurituvchi obyektlarning 
ochilishi bu obyektlarning ildiz papkasini ochadi. Nusxalashning ikki 
usuli mavjud: -“Мойкомпьютер” obyektidan foydalanib; -Obyektning 
ko’chirishdan foydalanib. a) “Мойкомпьютер” obyektini ochish, 
nusxalash yoki ko’chirish kerakli fayl yoki papka obyektini ochish. b) 
Papka-manbada nusxalanayotgan obyektni ajratib, keyin bevosita 
papka-manba sarlavxasi ostida turgan menyuda “nusxalash” buyrugi 
(obyektni nusxalash uchun) yoki “Kesish” obyektini ko’chirish uchun) 
buyrugi tanlanadi. Agar diskdan diskka nusxalash talab kilinsa, unda 
nusxalayotgan obyektning kontekstli menyusida “yuborish” buyrugi 
tanlanadi, keyin obyekt nusxasidan yuborilayotgan disk nomi tanlanadi. 
Nusxalashning 2 usulini amalga oshirish uchun ish stolida manba-papka 
va kabul kiluvchi papkalar ochik bo’lishi kerak (buning uchun 
“Мойкомпьютер” obyektidan foydalansa bo’ladi). Manba-papkasida 
“sichkoncha”ning chap tugmasi bilan nusxalanadigan yoki 
ko’chiriladigan obyekt ajratiladi va “sichkoncha”ning chap tugmasini 
bosib turib obyekt belgisi-kabul kiluvchi-papkaga ko’chiramiz. Obyektni 
yo’q qilish va qayta nomlash. Operasiya boshida yo’k kilinadigan obyekt 
joylashgan papkani ochib (“Мойкомпьютер obyektidan foydalanib) 
qo’yidagi uch variantdan birini tanlash mumkin. 20 -obyektning 
kontekstli menyusini chakirib, yo’kotish-buyrugini tanlash, amalga 
oshirish; -“sichkoncha” chap tugmasi bilan papkada obyektni ajratish, 
yo’k kilinadigan obyekt joylashgan fayl papkasi menyusidan “yo’k kilish” 
buyrugini chakirish; -“sichkoncha”ning chap tugmasi bilan papkada 
obyektni uskunalar панельi papkasidan mos tugmani tanlash. O’ayta 
nomlash: - operasiya boshlanishida “Мойкомпьютер” obyektidan 
foydalanib kerakli obyekt joylashgan papkani ochish va: -obyektning 
kontekstli menyusini chakirish, “kayta nomlash” buyruklarini bajarish; -
ushbu papkada, “sichkoncha”ning chap tugmasi bilan obyektni ajratish, 
kayta nomlanadigan obyekt joylashgan fayl papkasi menyusidan “kayta 
nomlash” buyruklarini chakirish. 3. "Проводник" dasturi bilan ishlash. 
Papka va fayllar bilan ishlash. 1. Sizning kompyuteringizda chizilgan 
ob'ektlar daraxtining yaqqol rasmi "Проводник" dasturi bo'ladi. 
Проводник dasturi fayl va papkalar bilan ishlashni engillashtirish uchun 
xizmat qiladi. 2."Проводник" dasturning ishchi oynalari elementlari 
quyidagilar: -oynani boshqarish tugmalari bilan oyna sarlavhasi; -
bevosita sarlavha ostidagi menyu satri (albatta shuni ta'kidlash kerakki, 
menyu va uning tarkibi papka menyusining tarkibiga o'xshash hamda 

---

ob'ekt панельlarining ajratilgan biriga bog'liqdir); -asboblar панельi, 
menyu satri ostida joylashgan (asboblar панельi fayl yoki papkalar 
qidirishga tushirish tugmasini qo'shish papkaga o'xshash). Ikkita ishchi 
панель (chapdagisi "hamma papkalar" deyiladi, o'ngdagisi "tarkibi..."). 
o'ng панельda ish stolidan boshlab, kompyuter ob'ektlarining daraxti 
ko'rsatilgan. O'ng панельda chap панельda ajratilgan papka yoki 
ob'ekt tarkibi chaqiriladi. -Oynaning pastki qismida holat satri 
joylashgan; -papkada qancha ob'ekt bor ekanligi "Проводник" 
dasturning o'ng панельida ko'rsatilgan tarkiblarda hamda ular disk yoki 
disketada qancha hajmni (bayt yoki Kbaytlarda) egallashini ko'rsatadi, 
qabul qilingan belgi agar oynaning o'ng qismida ob'ekt belgisi 
qarshisida belgi turgan bo'lsa, demak ob'ekt yangi, boshqa ob'ektlarni 
saqlaydi. Bunday ob'ektlarni ochish uchun "sichqoncha"ning chap 
tugmasini bosish etarli. Papka belgisi yonida "-" belgi ob'ekt ochiqligini 
bildiradi. (Lekin, bu ob'ektning tarkibi faqat shunday holda paydo 
bo'ladiki, agar siz bu ob'ektning belgisini ajratsangiz). Papka belgisi 
yonida _"Q" belgisi bo'lmagan ob'ektni ochish uchun - 
"sichqoncha"ning chap tugmasi-ob'ekt belgisida 2 marta bosish kerak. 
Ob'ektni ochishda uning tarkibi o'ng панельda paydo bo'lishini 
ta'kidlash kerak. 3. Проводник dasturi yordamida fayl va papkalarda ish 
bajarish: a) ko'chirib yurish usuli bilan fayl va papkalarni nusxalash va 
ko'chirish; 21 -o'ng панельda "sichqoncha"ning o'ng tugmasi bilan bu 
ob'ektning belgisini ajratish va "sichqoncha"ning bosilgan chap 
tugmasini ushlab, belgini chap панельning qabul qiluvchi-papka 
belgisiga ko'chirish; -paydo bo'lgan menyuda ob'ekt ustida 
bajariladigan operatsiyani tanlash (nusxalash yoki ko'chirish), operatsiya 
nomida "sichqoncha"ning chap tugmasini bosish; b) ob'ektning 
kontekstli menyusidan foydalanib (oldin o'tilganlarga o'xshash); c) 
uskunalar панельidan foydalanib (oldin o'tilganlarga o'xshash); d) 
ob'ektni qayta nomlash-oldin o'tilganlarga o'xshash amalga oshiriladi; 
e) ob'ektni yo'qotish-oldin o'tilganlarga o'xshash; g) yangi ob'ekt-oldin 
o'tilganlarga o'xshash. 4. Windowsning standart dasturlari. PAINT grafik 
muharriri. 1. PAINT muharriri oynasining elementlarini yoritib berish 
uchun: -tahrir qilinadigan grafikli fayl nomi ko'rsatilgan sarlavha; -
menyu, unda rasm, rasmni tasvirlash rejimi bilan ishlash va rasmning 
rangli palitrasi; -uskuna to'plami; -rang tanlash uchun ranglar palitrasi; -
odatdagi ish rejimi va chizish hududidagi kursor koordinatalari haqida 
axborot saqlovchi holat satri haqida tushuncha beriladi. Chizish 
qismidagi bir qancha oddiy figuralarni uskuna to'plamidagi qalam 
uskunasi bilan chizing. Ranglar palitrasi yordamida rasm va fon 
ranglarini tanlash haqida gapirib berish (kerakli rangda 
"sichqoncha"ning chap tugmasini bosish). Menyu buyruqlari, batafsil 
tasvirlash, bunda o'zida rasm fragmentlarini yangidan o'zgartiradigan 
asosiy buyruqlarni-"Almashtirish buferi" yordamida nusxalash va 
ko'chirish, kengaytirish, egish va h.k. tashkil etadigan, to'g'rilash va rasm 

---

bo'limiga alohida e'tibor qaratish kerak. Rasm menyusida Atributlar 
buyruqlarini tasvirlashda rasmlar o'lchov vazifasi nuqtalarda yoki oddiy 
o'lchov birliklaridagi imkoniyatlarini ta'kidlash lozim. Xususiyat ekranida 
(800*600 yoki 640*480) ish stolining o'lchov vazifasi bilan solishtiring. 
Rasmni ish stolining yuqori qismiga joylashtirish imkoniyatlarini 
ko'rsating. 3-rasm. PAINT grafik muharririning oynasi. 22 WordPad 
matn muharriri. Ish stolining ta'rifi. Uskunalar панелi. 1. WORDPAD 
muharririning vazifasi-matnni rasmiylashtirishning turli usullari 
qo'llaniladigan etarli murakkab hujjatlarni tahrir qilish. 2. Muharrir 
oynasi elementlarida sarlavha, menyu, uskuna панельi, tahrir qilish 
qismi, holat satri. Bunda ushbularga e'tibor bering: -o'qituvchi aytib 
turgan bir necha satr matnni yozish. Kiritilgan matn bilan ishlashining 
keyingi holatida kuzating; -menyu buyruqlariga batafsil ta'rif bering; -
saqlash buyruqlarini tasvirlashda turli xil hujjatlarni (WORD hujjati turi, 
RTFRICH. Text Формат turi, faqat matnlar turlaridek) saqlash 
imkoniyatlarini ta'kidlash. 
9-mavzu:Papka va Fayllar bilan amallar bajarish. 
1. Kompyuter viruslaridan himoyalanish usullarini sinflashtirish. Dastlabki 
nazorat: Kelayotgan dasturlarni detektor dasturlari bilan tekshirish. 
Profilaktika: "Yozishdan himoyalangan" disketalar bilan ishlash, yozish 
uchun disketadan foydalanishni minimallashtirish, ilgarigi va amaldagi 
disketalarni alohida saqlash, dasturlarni vinchesterda arxivlangan holda 
saqlash. Taftish (Reviziya):Yangi dasturlarni maxsus dasturlar yordamida 
tekshirish. Karantin: Har qanday yangi dastur yangi karantin muddatini 
o'tashi lozim. Ular mutaxassislar tomonidan viruslarga tekshirilgan 
bo'lishi kerak. Filtrlashtirish: FluSbot Plus, MaceVaccine, ANTIWS2 
turdagi dasturlar orqali ehtimoldagi viruslarni tutish. Terapiya: 
(davolash).Dasturni dastlabki "sog'lom" holatga keltirish. Bu ish har bir 
fayldan zararli viruslarni "tishlab olib tashlash" usuli bilan amalga 
oshiriladi. Yuqorida aytilganlardan ko'rinib turibdiki, virusdan 
himoyalanishning bir necha turdagi dasturiy vositalari mavjud: dastur-
detektorlar (disketa yoki diskdagi viruslarni "tutadi") va dastur-faglar 
(viruslardan davolaydi). Ular har bir foydalanuvchida bo'lishi va 
kompyuter ishga tushirilishidan oldin doimo sinab ko'rilishi kerak. Shuni 
ta'kidlash kerakki, eng qulay detektorlar bir emas, k?plab keng 
tarqalgan viruslarni "ushlaydi". Dastur-fagalar zararlangan dasturlarni 
tiklashni ta'minlaydi. Ish jarayonida faga virus tanasini "tishlaydi" va virus 
o'zgartirib yuborgan buyruqlar ketma-ketligini tiklaydi. Biz tilga 
olayotgan kompyuter viruslari fagasi hozirda yaratilib bo'lingan. Hozir 
turli fagalarni yig'ish bilan odamlar band bo'lishmoqda. Bu, bizningcha, 
noto'g'ri. Asosiy e'tiborni zararlanishning oldini olishga qaratish lozim. 
"1 gramm profilaktika 1 kilogramm davolashga teng" maqoli naqadar 

---

to'g'ri. Antivirus dasturlarini ishlatishdagi yo'l qo'yilishi mumkin bo'lgan 
xatolarga batafsil to'xtab o'tamiz. Antivirus vositalarini qo'llashdagi eng 
ko'p yo'l qo'yiladigan xato - zararlangan kompyuterda ularni ishlatib 
yuborishdir. Virus aniqlangach, keyingi hattiharakat quyidagicha bo'ladi: 
kompyuterni o'chiring va uni himoyalangan sistemali disket yordamida 
qayta yuklang (bunday disketa Sizda albatta bo'lishi kerak). Mazkur 
disketada antivirus dasturlari joylashgan bo'lishi kerak. Antivirus 
dasturini ishga tushiring. Zararlangan operasion sistemalarda amallarni 
bajarish va dasturlarni ishga tushirish qo'pol xato va misli ko'rilmagan 
yo'qotishlarga sabab bo'ladi. Jumladan, bunda hali zararlanmagan 
dasturlar ham talofat ko'rishi mumkin. Masalan, Sizning kompyuteringiz 
RCE-1800 virusi bilan zararlangan bo'lsin. Mazkur virusga 
mo'ljallanmagan faga dasturni extiyotsizlik bilan ishlatish qolgan 
yuklovchi modullarni ham ishdan chiqaradi. 77 Yana ko'p uchraydigan 
xatolardan biri antivirus vositalarini haddan tashqari isho-nish. 
Garchand, bunday dasturlarni juda yuqori darajadagi dasturchilar 
yaratsalarda, ular har doim ham ishonchli emas. Har qanday dastur 
kabi, ular ham xatolardan holi emas. Bu detektorlarga ham, fagalarga 
ham taaluqli. Shu yerda biz ta'kidlashimiz lozimki, biz faga deb 
atalayotgan dasturlar aslida "detektorfaga"ning o'zi. Shuning uchun 
ularning ishida viruslarni aniqlashda ham, ularni davolashda ham xatolar 
bo'lishi mumkin. Ishlatilayotgan detektorlar ko'pincha viruslarni 
payqamay, zararlangan fayllarni o'tkazib yuboradilar. Masalan, juda 
mashhur McAFee Associates firmasiga tegishli SCAN kompleks 
detektori bizning mamlakatimizda keng tarqalgan viruslarni payqamay 
o'tkazib yuboradi va yangi, bir nechta yolg'on ishlanmalar beradi. 
Shuning uchun bir nechta detektorlarni bir yo'la qo'llash "ovoz berish 
yo'li bilan" zararli dasturlarning ro'yxatini tuzish mumkin. Arxivda 
saqlanayotgan dasturlarga detektorlarni qo'llash samarasiz ekanligini 
ta'kid-lash lozim. Bunda dasturlarni arxivdan ozod etish lozim. Aks 
holda, detektor mazkur fayllarni tekshirmaydi. Yana faga noo'rin 
dasturning foydali qismini "tishlashi mumkin". Aynan shu yerda detektor 
yolg'on axborot bergan bo'ladi. Faga ishlab turgan dasturni ishdan 
chiqarishi hech gap emas. Yana bir eng katta, yo'l qo'yiladigan 
xatolardan biri himoyalanmagan disketaning qo'lma-qo'l yurishi va 
ishonchsiz disketalarni yuklashdir. Shuning uchun disketalarni doimo 
himoyalash kerak. Faqat ishonchli disketalardangina foydalanish darkor 
va yana bir yo'l qo'yiladigan xatoga maxsus to'xtalamiz. Bu A disk 
yuritgichda disketa bo'la turib, kompyuterni qayta yuklashdir. Bunda 
BIOC aynan disk yuritgichdagi disketadan dasturni yuklaydi, natijada 
disketadagi boot-virus vinchesterga yuqadi. Faganing sifati, eng avvalo, 
u qayta ishlayotgan viruslar soniga bog’liq. Bundan tashqari, interfeys 
qulayligi ham muhim ahamiyat kasb etadi. Bular faganing hisobotini 
yaxshilaydi. Odatda, fagalar bir necha viruslarga mo'ljallangan bo'lib, 
qolganlari uchun samarasiz bo'lishi mumkin. 

---

Bu nima va unga qarshi qanday kurashish kerak? Bu mavzuga o’nlab 
kitoblar va yuzlab maqolalar yozilgan. Kompyuter viruslariga qarshi 
minglab professional mutaxassislar ko’plab kompaniyalarda ish olib 
borishmoqda. Bu mavzu o’ta qiyin va muhimki ko’p e`tiborni talab 
qilmoqda. Kompyuter virusi ma`lumotni yo’qotish sabablaridan biri va 
asosiysi bo’lib qolmoqda. Viruslar ko’plab tashkilot va kompaniyalarni 
ishlarini buzishga olib kelganligi ma`lum. Shunday ma`lumotlar 
mavjudki, Niderlandiya gospitallaridan birida bemorga kompyuter 
qo’ygan tashxis bo’yicha iste`mol qilingan dori oqibatida bemor 
olamdan o’tgan. Bu kompyuter virusining ishi bo’lgan. E`tiborsizlik bilan 
qilingan ishdan kompyuter tezda virus bilan zararlanadi. Inson kasallik 
virusi bilan zararlansa issiqligi o’zgarishi, vazni o’zgarishi, xolsizlanish va 
og’riqning paydo bo’lishi ko’zda tutiladi. Kompyuter virusi bilan 
zararlangan kompyuterlarda quyidagilar kuzatiladi: dasturlarning 
ishlashining sekinlashishi, fayllarni hajmi o’zgaradi, g’ayritabiiy va ba`zi 
bir noma`lum xatoliklar, ma`lumotlar va sistema fayllari yo’qotilishi. Ba`zi 
viruslar zararsiz ko’payadi, lekin qo’rqinchli emas. Bu viruslar ekranga 
xato ma`lumot chiqaradi. Ammo, bir turdagi viruslar hujum qiluvchi, 
ya`ni, yomon asoratlar qoldiruvchi hisoblanadi. Masalan, viruslar qattik 
diskdagi ma`lumotlarni o’chirib tashlaydi. Virus nima? Virus(Virus) 
inglizcha ―yuqumli boshlanish‖, ―yomon boshlanish – buzuvchi 
boshlanish‖, ―yuqumli kasal‖ degan ma`nolarni anglatadi. Mashxur 
«doktor» lardan biri D.N.Lozinskiy virusni kotibaga o’xshatadi. Tartibli 
kotibani faraz qilsak, u ishga keladi va stolidagi bir kunda qilishi kerak 
bo’lgan ishlarni - qog’ozlar qatlamini ko’radi. U bir varog’ni ko’paytirib 
bir nusxasini o’ziga ikkinchisini keyingi qo’shni stolga qo’yadi. Keyingi 
stoldagi kotiba ham kamida ikki nusxada ko’paytirib, yana bir kotibaga 
o’tkazadi. Natijada kontoradagi birinchi nusxa bir necha nusxalarga 
aylanadi. Ba`zi nusxalar yana ko’payib boshqa stollarga ham o’tishi 
mumkin. Kompyuter viruslari taxminan shunday ishlaydi, Faqat 
qog’ozlar o’rnida endi dasturlar, kotiba bu - kompyuter. Birinchi buyruq 
«ko’chirish-nusxa olish» bo’lsa, kompyuter buni bajaradi va virus boshqa 
dasturlarga o’tib oladi. Agar kompyuter biror zararlangan dasturni ishga 
tushirsa virus boshqa dasturlarga tarqalib borib butun kompyuterni 
egallashi mumkin. Agar bir dona virusning ko’payishiga 30 sekund vaqt 
ketsa, bir soatdan keyin bu 1000000000 dan ortib ketishi mumkin. 
Aniqrog’i kompyuter xotirasidagi bo’sh joylarni band qilishi mumkin. - 
33 - Xuddi shunday voqea 1988 yili Amerikada sodir bo’lgan. Global 
tarmoq orqali uzatilayotgan ma`lumot orqali virus bir kompyuterdan 
boshqasiga o’tib yurgan. Bu virus Morris virusi deb atalgan. 
Ma`lumotlarni virus qanday yo’q qilishi mumkin degan savolga shunday 
javob berish mumkin: Virus nusxalari boshqa dasturlarga tez ko’payib 
o’tib oladi; Kalendar bo’yicha 13-sana juma kunga to’g’ri kelsa hamma 
xujjatlarni yo’q qiladi. Buni hammaga ma`lum «Jerusalem» («Time» virusi 

---

ham deb ataladi) virusi juda «yaxshi» amalga oshiradi. Ko’p xollarda 
bilib bo’lmaydi, virus qayerdan paydo bo’ldi. Virusni aniqlanishi 
shundaki, u kompyuter sistemasida joylashib va ko’payib borishiga 
bog’lik. Misol uchun, nazariy jihatdan operatsion sistemada virus 
davolab bo’lmaydi. Bajaruvchi kodning sohasini tuzish va o’zgartirish 
ta`qiqlangan sistema misol bo’lishi mumkin. Virus hosil bo’lishi uchun 
bajariluvchi kodlar ketma-ketligi ma`lum bir sharoitda shakllanishi kerak. 
Kompyuter virusining xossalaridan biri o’z nusxalarini kompyuter 
tarmoqlari orqali bajariluvchi obyektlarga ko’chiradi. Bu nusxalar ham 
o’z-o’zidan ko’payish imkoniyatiga ega.Biologik viruslardan farqli 
o’laroq, kompyuter viruslarini inson tomonidan tuziladi. Viruslar 
kompyuter foydalanuvchilariga katta zarar yetkazadi. Ular kompyuter 
ishini to’xtatadi yoki qattiq diskdagi ma`lumotlarni o’chiradi. Virus 
sistemaga bir necha yo’llar bilan tushishi mumkin: ma’lumot tashuvchi 
qurilmalar, dasturiy ta`minot yuklangan CD-ROM, tarmoq interfeysi yoki 
modemli bog’lanish, global Internet; tarmog’idagi elektron pochta. 
Ma’lumot tashuvchi qurilma virusdan zararlanishi oson. Zararlangan 
kompyuterga ma’lumot tashuvchi qurilmani solib o’qitilganda diskning 
bosh sektoriga virus tushadi. Internet ma`lumotlar almashinishiga katta 
imkoniyat yaratadi. Lekin, kompyuter viruslari va zararli dasturlar 
tarqalishi uchun yaxshi muhit yaratadi. Albatta Internetdan olingan 
barcha ma`lumotlarda virus bor deb bo’lmaydi. Kompyuterda ishlovchi 
ko’pchilik mutaxassislar va operatorlar qabul qilinadigan ma`lumotlarni 
viruslardan tekshirishni doimo bajaradi. Internet da ishlayotgan har bir 
kishi uchun yaxshi antivirus himoya zarur. «Kasperskiy laboratoriyasi» 
texnik ta`minot xizmati statistikasiga ko’ra, viruslardan zararlangan 
xolatlarning 85% i elektron pochta orqali sodir bo’lgan. 1999 yilga 
nisbatan xozirgi kunda bu ko’rsatkich 70 % tashkil etadi. «Kasperskiy 
laboratoriyasi» elektron pochtalarga yaxshi antivirus himoyasi kerakligini 
ta`kidlaydi. Virus tuzuvchilarga elektron pochta juda qulay. Amaliyot 
shuni ko’rsatadiki, ommabop dasturlar, operatsion sistemalar, 
ma`lumotlarni uzatish texnologiyalari uchun viruslar ko’plab tuzilmoqda. 
Xozirda elektron pochta biznes va boshqa sohalarda muloqot uchun 
asosiy vosita bo’lib qolmoqda. Shuning uchun virus tuzuvchilari elektron 
pochtaga diqqatini qaratmoqda. - 34 - Kompyuter virusining ko’p 
ta’riflari mavjud. Birinchi ta’rifni 1984 yili Fred Koen bergan: "Kompyuter 
virusi - boshqa dasturlarni, ularga o’zini yoki o’zgartirilgan nusxasini 
kiritish orqali, ularni modifikatsiyalash bilan zaharlovchi dastur. Bunda 
kiritilgan dastur keyingi ko’payish qobiliyatini saqlaydi". Virusning o’z-
o’zidan ko’payishi va hisoblash jarayonini modifikatsiyalash qobiliyati bu 
ta’rifdagi tayanch tushunchalar hisoblanadi. Kompyuter virusining ushbu 
xususiyatlari tirik tabiat organizmlarida biologik viruslarning 
parazitlanishiga o’hshash. Hozirda kompyuter virusi deganda quyidagi 
xususiyatlarga ega bo’lgan dasturiy kod tushuniladi: - asliga mos kelishi 
shart bo’lmagan, ammo aslining xususiyatlariga (o’z-o’zini tiklash) ega 

---

bo’lgan nusxalarni yaratish qobiliyati; - hisoblash tizimining bajariluvchi 
ob’ektlariga 
yaratiluvchi 
nusxalarning 
kiritilishini 
ta’minlovchi 
mexanizmlarning mavjudligi. Ta’kidlash lozimki, bu xususiyatlar zaruriy, 
ammo yetarli emas. Ko’rsatilgan xususiyatlarni hisoblash muhitidagi 
zarar keltiruvchi dastur ta’sirining destruktivlik va sir boy bermaslik 
xususiyatlari bilan to’ldirish lozim. Viruslarni quyidagi asosiy alomatlari 
bo’yicha turkumlash mumkin: - yashash makoni; - operatsion tizim; - 
ishlash algoritmi xususiyati; - destruktiv imkoniyatlari. Kompyuter 
viruslarini yashash makoni, boshqacha aytganda viruslar kiritiluvchi 
kompyuter tizimi obyektlarining xili bo’yicha turkumlash asosiy va keng 
tarqalgan turkumlash hisoblanadi. 
10-mavzu: Ofis dasturlari va ularning yangi imkoniyatlari. 
AutoCAD 2006, 2007 dasturlari o’rnatiladigan kompyuter ma’lum bir 
minimal talablarga javob berishi, parametrlarga ega bo’lishi lozim. 
Ushbu talablarga quyidagilar kiradi: 1. Operatsion tizim. 

WINDOWS XP 
Professional (sp1 yoki 2) 

WINDOWS XP Home (sp1 yoki 2) 

WINDOWS XP Tablet PC 

WINDOWS 2000 (sp4) 2. Web – brauzer 

Microsoft Internet Explorer 6.0 (sp1 yoki yanada yangi paket) Izoh: 
dastur o’rnatilgandan so’ng rasmiylashtirish uchun zarur. 3. Processor 

Pentium III yoki undan yuqori 800 MGc 4. OZU (operativ xotira) 

512 
MB (tavsiya etiladi) 5. Video 

1024X768 VGA, ranglar palitrasi True 
Color (minimum) 6. Qattiq disk (vinchester) 

500 MB o’ringa ega 
bo’lishi 7. Ko’rsatish qurilmasi 

Sichqoncha «Trecbol» yoki boshqalar 8. 
CD – ROM 

Dasturni o’rnatish uchun, qaysi model bo’lishidan qat’iy 
nazar zarur AutoCAD dasturini PK ga o’rnatish va yuklash (AutoCAD 
2006 misolida). AutoCAD dasturini o’rnatishda quyidagi operasialar 
majmuasi bajariladi: 1. CD – ROM qurilmasiga o’rnatuvchi disk qo’yiladi. 
2. Muloqot oynasi ishga tushadi va unda «Установка» (O’rnatish) 
ko’rsatkichi 
ochiladi. 
3. 
«Установка» 
bo’limidan 
«Автономнаяустановка» (avtonom o’rnatish) bandi tanlanadi. 4. 
«Установка AutoCAD 2006» bo’limidan «Установка» tugmasi bosiladi. 
AutoCAD 2006 ni ornatish ustasi «Мастерустановки AutoCAD 2006» 
ishga tushadi. 5. «Установка Autodesk» saxifasidan dastur 
komponentlarini o’rnatish uchun «OK» tugmasi bosiladi. Xaitov Bafo 
Usmonovich «Kompyuter grafukasi» 23 6. AutoCAD 2006 ni o’rnatish 
ustasi saxifasining dastlabki betida «Далее» (Keyingi) tugmasi bosiladi. 
7. Licenzion shartnoma rus tilida namoyon bo’ladi, uni o’qib qabul 
qilsangiz «I accept» yoki «Принимаю» (Roziman) bandi tanlanadi va 
«Далее» tugmasi bosiladi. 8. «Системныйномер» (Seria raqami) disk 
g’ilofidan klaviatura orqali kiritiladi. 9. «Персональныеданные» (Shaxsiy 
ma’lumotlar) saxifasida foydalanuvchi ma’lumotlari kiritiladi va «Далее» 
tugmasi bosiladi. 10. «Выборвариантаустановки» (O’rnatish variantini 
tanlash) saxifasidan kerakli o’rnatsh varianti tanlanadi. Izoh: «Типовая» 

---

varianti – ko’pchilik foydalanuvchilar uchun tavsia etiladi; 
«Выборочная» varianti – tajribali foydalanuvchilar uchun tavsiya etiladi. 
11. «Установкадополнительныхсредств» (Qo’shimcha vositalarni 
o’rnatish) 
saxifasidankerakli 
variantlar 
tanlanadi. 
12. 
«Папкадляустановки» (O’rnatish uchun papka) saxifasida quyidagi 
shartlardan biri tanlanadi: 

«Далее» tugmasi bosilsa AutoCAD dasturi 
C:\Program Files\AutoCAD 2006\ papkasiga o’rnatiladi. 

«Обзор» 
(Namoyish – To’liq fayllar joylashyvini ko’rish) tugmasi bosilsa, dasturni 
o’rnatish joyi foydalanuvchi tomonidan ko’rsatiladi va «OK» tugmasi 
tanlanib, «Далее» tugmasi bosiladi. 13. Keyingi saxifada 
«Ярлыкпродукта» (Maxsulot yorlig’i) bandi mavjud bo’lib, ushbu 
bandda bayroqcha o’rnatilsa, kompyuter ish stolida dastur 
o’rnatilgandan so’ng AutoCAD 2006 yorlig’i paydo bo’ladi. U orqali 
dasturni qisqa yo’l bilan ishga tushirish – yuklash mumkin. «Далее» 
tugmasi bosiladi. 14. «Началоустановки» (O’rnatishning boshlanishi) 
saxifasida «Далее» tugmasi bosiladi va fayllar CD diskdan kompyuterga 
ko’chirilishi boshlanadi. Fayllar ko’chirib bo’lingandan so’ng 
«Установказавершена» (O’rnatish tugadi) saxifasi chiqadi. 15. 
«AutoCAD 2006 успешноустановлен, нажмитекнопкуГотово» 
(AutoCAD 2006 to’liq o’rnatildi, endi «Готово» tugmasini bosing) 
axborot oynasidan «Готово» - Tayor tugmasi bosiladi. “AutoCAD” ishga 
tushirilganda dastlab, ish muhitini – kerakli panellarni tanlab ekran 
hududida joylashtirib chiqish tavsiya etiladi. Panellar ro’yxatimi “Standart 
asboblar paneli”dagi ixtiyoriy piktogramma ustida sichqoncha o’ng 
tugmasini bosib chiqarish mumkin. Ish stoli quyidagi tartibda jixozlanishi 
mumkin (Rasm 3.1): Xaitov Bafo Usmonovich «Kompyuter grafukasi» 24 
Rasm 3.1 Ushbu panellar zaruriy parametrlar bo’lib, ular yordamida 
o’quv kursining 2D modellashtirishga oid topshiriqlarini bajarish 
mumkin. AutoCADda ob’yekt tushunchasi. AutoCAD dasturi bilan 
ishlashda ob’yekt tushunchasini to’g’ri aniqlab, tushunib olish lozim. 
Aytaylik Chizish asboblar panelidagi «Прямоугольник» - To’g’ri 
to’rtburchak chizish buyrug’i asosida bajarilgan shaklni dastur bitta 
ob’yekt deb qabul qiladi. Aynan shu shakl «Отрезок» - Kesma buyrug’i 
asosida bajarilsa dastur ushbu shaklni to’rtta ob’yekt deb qabul qiladi. 
Chunki birinchi usulda bitta buyruq bilan amal bajarildi, ikkinchi usulda 
esa to’rt marta to’g’ri chiziq chizish buyrug’i ketma – ket takrorlandi. 1. 
2. 3. Xaitov Bafo Usmonovich «Kompyuter grafukasi» 25 1. 
«Прямоугольник» - To’g’ri to’rtburchak chizish buyrug’i asosida 
bajarilgan to’rtburchak. (1 ta ob’yekt) 2. «Кесма» - Kesma buyrug’i 
asosida bajarilgan to’rtburchak. (4 ta ob’yekt) 3. Bitta ob’yektdan iborat 
shakllar. Ob’yekt va ob’yektlarni tanlash. Ob’yektlarni tanlash odatda 
ularni tahrirlash uchun zarur. Bitta ob’yekt tanlanishi uchun sichqoncha 
ko’rsatkichi ob’yekt chizig’i ustiga olib boriladi va sichqoncha chap 
tugmasi bosiladi. Bir nechta ob’yektlarni baravariga tanlash uchun 
odatda dinamik ramkadan foydalaniladi. Dinamik ramka bu sichqoncha 

---

yordamida ob’yektlar guruhini to’g’ri to’rtburchak asosida tanlash 
demakdir. Buning uchun ob’yektlar perimetridan tashqi hududda 
sichqoncha chap tugmasi bosiladi va sichqoncha siljitib ko’k yoki yashil 
rangdagi to’g’ri to’rtburchak hosil qilinadi. Bunda ramka ob’yekt yoki 
ob’yektlarni o’z hududiga olishi kerak. Ob’yekt (ob’yektlar) to’g’ri 
to’rtburchak hududida joylashgandan so’ng yana sichqoncha chap 
tugmasi takroran bosiladi. Natijada ob'yekt (ob’yektlar) chiziq turi 
o’zgarib tanlanganligini bildiradi. Ramka esa yo’qoladi. Ko’k ramka – 
ob’yektlar guruhidan kerakli ob’yektlar to’plamini ajratib tanlash uchun 
qo’llanadi. Faqat o’z hududiga to’liq kirgan ob’ektlargina tanlanadi. 
Bunday tanlashda sichqoncha ko’rsatkichi 1 – nuqtadan 2 – nuqtaga 
qarab yo’naltiriladi. Ko’k ramka asosida ob’yektlarni tanlash. Natija. 
Yashil ramka – to’liq ob’yektlar majmuasini tanlashni nazarda tutadi. 
Bunda ob’yektning biron bir qismi ramka hududiga to’liq kirmagan 
bo’lsa ham ob’yekt (ob’yektlar) bari bir tanlanadi. Agarda ob’yekt 
(ob’yektlar) ramka hududidan to’liq tashqarida qolsa u holda ular 
tanlanmaydi. Sichqoncha harakati 1 – nuqtadan 2 – nuqtaga qarab 
yo’naltiriladi. Xaitov Bafo Usmonovich «Kompyuter grafukasi» 26 Yashil 
ramka asosida ob’yektlarni tanlash.
11-mavzu: Matn protsessorlari va ularning qo’shimcha imkoniyatlari. 
CorelDRAW dasturining eng etishgan tomonlaridan biri bu matnlar 
bilan ishlash bo’ladi. Dasturda matnni har xil garniturada,ranglarda, 
keglda,va shiriftlarda berish emkoniati bor. Shirtftlarni sirtqi 
ko’rinishlarini bezashning cheksiz turlari bor. Matn ishchi oynada 
Редактированиетекста (Edit Text) yordamida kiritiladi. CorelDRAW 
dasturida matn ko’rinishi ekki turda bo’ladi:sarlovhz (artistic) va abzats 
(paragraph). Matn tipi Текст (Text) asbobi yordamida kiritiladi. 
SSSaaarrrlllooovvvhhhaaammmaaat 
tti 
iinnniii 
(((AAArrrtttiiissst 
ttiiicccTTTeeexxxttt))) Текст (Text) asbobi yordamida hoxlagan joyga 
hoqlagan matnni kititish inkoniatimiz bor. Sarlovha matinini kiritish 
uchun Текст (Text) asbobi ishga tushuriladi,va kursorni matn 
kiritiladigan joyda olib borilib sichqoncha bilan bir marta chertiladi 
natijada ekranda matn kiritish kursori paydo bo’ladi. Satrni yangi 
qatordan boshlash uchun tugmasi yordamida kursor ko’chriladi. 
AAAbbbzzzaaatttsss(((bbbllloooaaakkkllli 
ii)))mmmaaatttnnn(((PPPaaarrraaagggrrraaappphhhTTTeeexxxttt))) 
Asosiy matn (main text) katta xajmga ega bulib kolonka ichiga olib 
yoziladiva oni blokli matnlar deb ataydi.Ekkinchi farhi unning kolonka 
eni boyicha avtomatik ravishta qoyiladi,agarda matnlar uchirilsa yoki 
qo’shilsa avtomat ravishta silziydi.Bu turdagi matnning asosiy 
elementlardan biri abzats xisoblanadi, va abzatsli matnlar deb ham 
aytiladi. Blokli matnlarni yaratish uchun Текст (Text) dan quyidagicha 
foydalaniladi: 
Asbobni 
ishga 
tushirib 
,matn 
kiritiladigan 

---

to’griturtburchak yaki ellips ko’rinishlar tanlanadi.Matnli tugiturtburchak 
hech qanaqa parametrlarga ega bo’lmaydi va biosmadan chiqarilganda 
faxat matnning uzi chiqariladi. • Matnli to’griturtburchak yasalgandan 
keyinishga tayor ekanligini bilbiruvchi enib uchib turuvchi kursor chap 
tomonda paydo bo’ladi. Blokli matnlarni kirinish paytida dastur uzi 
avtomatik ravishda kelasi satrga utgazadi foydalanuvchi faxat abzats 
oxirida 
tugmasini 
bosishi 
kifoiya. 
Agarda 
belgilangan 
to’griturtburchakda matn ko’rsatilganda ko’payib ketsa ,to’gritutburchak 
tagida maxsus belgi qizil rangli uchburchak shaklidagi yonalish 
ko’rsatiladi. Matn turtburchagini o’lchamlarini o’zgartirich uchun 
Стрелка (Pick) asbobdan foydalaniladi. Dastur tomonidan matnning 
xojmiga va parametrlariga qaray balandligini tanadi. Bu rejimga utish 
uchun Абзацныйтекст (Paragraph Text) bulimidagi Параметры 
(Options) oynasida matnningh xajmiga qaray to’griturtburchakni katta 
yoki kichkina 27 qilish (Expand And Shrink Paragraph Text Frames To Fit 
Text) da belgi qo’yish orqali amalga oshiriladi. Sarlovha ko’rinishida 
ezilgan matnni abzats ko’rinishiga yoki teskari abzats ko’rinishida 
ezilgan matnni sarlovha ko’rinishiga ezishga to’gri kelib qoladi. Bu 
hollarda dastur tomonidan bir turidan ekkinchi turiga utgazich 
imkoniyatlari bor. Sarlovha matini ajratgan holda Текст (Text) menusida 
abzats matnga ugirish (Convert to Paragraph Text), abzats matini 
ajratilganda esa sarlovhz matniga ugirish (Convert К Artistic Text) suzlari 
chiqariladi. Bir turidan ekkinchi turiga uzgazishni tezlatish ushun 
Свойства (Property Bar) da joylashgan Конвертироватьтекст (Convert 
Text) tugmasini ishlatsa. CorelDRAW dasturi shiriftlning parametrlarini 
boshqarish imkoniyatiga ega.Matnni kiritmastan avval parametrlarini 
belgilab olsa ham bo’ladi, kiritilgandan song matnni formatlasas ham 
bo’ladi. 
Matnni 
formatlash 
menuning 
Текст 
(Text) 
va 
Форматированиетекста (Format Text)buyrugi bilan amalga oshiriladi. 
Mulohat oynasida abzats matnlar uchun oltita parametrlar berilgan 
bo’ladi: Шрифт (Font), Выключка (Align), Интервал (Space), Табуляция 
(Tab), Рамкииколонки (Frames and Columns); Эффекты (Effects) yoki 
sarlovha matini uchun uchta : Шрифт (Font), Выключка (Align), 
Интервал (Space) beriladi. Шрифт (Font) bo’limi bu matindagi 
shiriftning garniturasini,keglini va boshqa parametrlarini tanlashni 
bildiradi. Shrift garniturasi deganda nomiga, tasviriga ega bo’lgan 
belgilar majmuasini tushiniladi masalan,Times, Helvetica, Декор, 
Лазурского garnituralari va h. Шрифт(Font) ruyhatida operatsion 
sistemaga o’rnatilgan shiriftning bitta garneturasi tanlaniladi. 
Начертание (Style) – esa quyidagi torttasidan bittasi tanlanadi: 
Нормальноепрямое (Normal), Нормальноекурсивное (Normal-Italic). 
Полужирноепрямое (Bold) иПолужирноекурсивное (Bold-Italic). 28 
Size (Кегль) ruyhatida esa от 0,001 dan 3 000 punktgacha bo’lgan kegl 
tanlanadi Ulchov birligini Единицa maydonidan o’zgartiriladi. 
Подчеркивание 
(Underline), 
Перечеркивание 
(Strikethru) 

---

иНадчеркивание (Overscore) matnni muharrilaganda foydalaniladigan 
chiziqlarni bildiradi va u qyiudailarni uz ishiga oladi: Безлинии (None), 
Одиночнаятонкая (Single Thin), Одиночнаятолстая (Single Thick). 
Двойнаятонкая (Double Thin). Двойнаятолстая (Double Thick). 
Редактировать (Edit...) tugmasi esa chizilganlarni muharrirlashni 
bildiradi. 
Толщина 
(Thickness) 
va 
Смещениеотносительнобазовойлинии (Baseline Shift) moydanlari 
chiziq qalinligi va joylashini bildiradigan son qyimatlar. Выключка 
(Align) faxat abzats matnga tegishli. Bu erda matnning qantay tartibda 
terilish parametrlari berilgan. Tekislanishlar (Align) chap tomondan , ung 
tomondan, markazdan, va berilgan format boyicha turlari mavjuv. 
Выключка (Alignment) maydonida yangi tipni paydo qilasada bo’ladi. 
Format boyocha va tuliq turida shegaraviy intervakllarini aniqlash kerak.: 
Suzlar orasida maksimal bosh joy qoldirish (Max. word spacing), Suzlar 
orasida minimal bosh joy qoldirish (Min. word spacing ), Harflar orasida 
maksimal bosh joy qoldirish (Max. char. spacing) parametrlari dastur 
uchun matn terilganda avtomatik verstka qilinadi. Abzats tushunchasi 
matnning chetidan joy qoldirishini bildiradi. Bosh joy qoldirish deganda 
matnning ung,chap tomonidan va su’z boshidagi bush joy qoldirish 
tushiniladi. Отступы (Indents) maydonida shu parametrlarni o’zgartirish 
imkoniyati bo’ladi: Краснаястрока (First line) suz boshi , Слева (Left) 
chapdan , Справа (Right) ungdan. Bir yoki bir nechta belgilarni 
ajratganda Смещениесимвола (Character shift) maydoni bilan ishlash 
imkonioti tugiladi. Bu erda (поле Horizontal) gorizontal silzis , vertikal 
silzish (поле Vertical), (поле Rotation) berilgan burchakga burilish 
amallari bajariladi. Qatordagi barcha belgilar (baseline) chizigiga qaray 
to’grilanadi va unuig parametrlari ,har bir belgi uchun shiriftlar 29 
faylida saqlanadi.Bu esa birinchidan matnning satrlarini to’gri kiritishni 
taminlaydi, ekkinchidan bazabiy chiziqdan vertikal yonalishda bazi –bir 
masofaga silzitishni taminlaydi. Vertikal silzishda shiriftlarni 
kichiklashtirganda har xil indekslar ( pastki, yoqargi) avtomat ravishta 
fotmatlanadi yanada tasviriy sanatda bu amalni foydalansa bo’ladi. 
Интервалы (Space) da har xil intervallarni qo’yish yana avtomat ravishta 
keyingi satrga utishni taminlaydi. Символы (Character) moydanida 
suzlar orasidagi masofalar beriladi, yani (Word) — foyz nisbatida 
shriftning orasidagi masofani beradi, Интерлиньяж (Line) maydonida –
foyz nisbatida shriftning kegili va shrift balandligi beriladi. 
интерлиньяжем (leading) da matn terilganda qo’shni qatorlar orasidagi 
masofani bildiradi. Bu matnlarni kiritganda katta ahamiatga ega. Абзац 
(Paragraph) moydanida abzatsning atrofidagi masofalarni bildiradi, 
Доабзаца (Before paragraph) abzatsdan oldin va abzatsdan keyin 
(After paragraph) Agarda bu ikkitasi qo’shni abzatslarga tegishli bo’lsa 
ular 
qo’shiladi. 
Автоматическийперенос 
(Use 
automatic 
hyphenation)ga flag quyilsa Установкипереноса (Hyphenation 
Settings...) tugmasi bilan ishlash imkoniyati tugiladi. Горячаязона (Hot 

---

zone) maydoni matnni ko’chrish maydoni bildiradi, ulchov birligi 
enidagi maydonlarda kiritiladi. 
Axborotning egasiga, foydalanuvchisiga va boshka shaxsga zarar 
yetkazmokchi bo’lgan nohuquqiy muomaladan xar qanday 
xujjatlashtirilgan, ya’ni identifikatsiya qilish imkonini beruvchi rekvizitlari 
qo’yilgan xolda moddiy jismda qayd etilgan axborot ximoyalanishi 
kerak. Axborot xavfsizligi nuktai nazaridan axborotni quyidagicha 
turkumlash mumkin: • maxfiylik — aniq bir axborotga fakat tegishli 
shaxslar doirasigina kirishi mumkinligi, ya’ni foydalanilishi qonuniy 
xujjatlarga muvofik cheklab qo’yilib, xujjatlashtirilganligi kafolati. Bu 
bandning buzilishi o’g’irlik yoki axborotni oshkor qilish, deyiladi;
• konfidentsiallik — inshonchliligi, tarqatilishi mumkin emasligi, 
maxfiyligi kafolati; 
• yaxlitlik — axborot boshlang’ich ko’rinishda ekanligi, ya’ni uni saqlash 
va uzatishda ruxsat etilmagan o’zgarishlar qilinmaganligi kafolati; bu 
bandning buzilishi axborotni soxtalashtirish deyiladi; 
• autentifikatsiya — axborot zaxirasi egasi deb e’lon qilingan shaxs 
xaqiqatan xam axborotning egasi ekanligiga beriladigan kafolat; bu 
bandning buzilishi xabar muallifini soxtalashtirish deyiladi;
• apellyatsiya qilishlik — yetarlicha murakkab kategoriya, lekin elektron 
biznesda keng qo’llaniladi. Kerak bo’lganda xabarning muallifi kimligini 
isbotlash mumkinligi kafolati. Yukoridagidek, axborot tizimiga nisbatan 
quyidagicha tasnifni keltirish mumkin:
• ishonchlilik — tizim meyoriy va g’ayri tabiiy xollarda 
rejalashtirilganidek o’zini tutishlik kafolati;
• aniqlilik — xamma buyruqlarni aniq va to’liq bajarish kafolati;
• tizimga kirishni nazorat qilish — turli shaxs guruxlari axborot 
manbalariga xar xil kirishga egaligi va bunday kirishga cheklashlar doim 
bajarilishlik kafolati; 
• nazorat qilinishi — istalgan paytda dastur majmuasining xoxlagan 
kismini tulik tekshirish mumkinligi kafolati;
• identifikatsiyalashni nazorat qilish — xozir tizimga ulangan mijoz aniq 
o’zini kim deb atagan bulsa, aniq o’sha ekanligining kafolati;
• qasddan buzilishlarga to’sqinlik — oldindan kelishilgan me’yorlar 
chegarasida qasddan xato kiritilgan ma’lumotlarga nisbatan tizimning 
oldindan kelishilgan xolda o’zini tutishi. Axborotni ximoyalashning 
maqsadlari kuyidagilardan iborat: - axborotning kelishuvsiz chikib 
ketishi, ugirlanishi, yo’qotilishi, o’zgartirilishi, soxtalashtirilishlarning 
oldini olish; - shaxs, jamiyat, davlat xavfsizliligiga bulgan xavf – xatarning 
oldini olish; - axborotni yo’q qilish, o’zgartirish, soxtalashtirish, nusxa 
kuchirish, tusiklash buyicha ruxsat etilmagan xarakatlarning oldini olish; 
- xujjatlashtirilgan axborotning mikdori sifatida xukukiy tartibini 
ta’minlovchi, axborot zaxirasi va axborot tizimiga xar kanday nokonuniy 
aralashuvlarning kurinishlarining oldini olish; - 9 - axborot tizimida 
mavjud bulgan shaxsiy ma’lumotlarning shaxsiy maxfiyligini va 

---

konfidentsialligini saklovchi fukarolarning konstitutsion xukuklarini 
ximoyalash; - davlat sirini, konunchilikka mos xujjatlashtirilgan 
axborotning konfidentsialligini saklash; 
- axborot tizimlari, 
texnologiyalari va ularni ta’minlovchi vositalarni yaratish, ishlab chikish 
va kullashda sub’ektlarning xukuklarini ta’minlash. 
12-mavzu: Giperssilkkalar,rasmlar va murakkab jadvallar bilan ishlash 
CorelDraw dasturi ishga tushirilgandan keyin ekranda COREL DRAWga 
XUSH KILIBSIZ (welcome to Corel DRAW) suzi nomayon bo’ladi va 
dasturni ishga tushirishning bir nechta variantlarini tanlashni suraydi: 
Yangi hujjat (New Graphic), oxirgi ishlangan hujjatni ochish (Open Last 
Edited), Hujjatni ochish (Open Graphic), tayyor shablonlarni ochish 
(Template), dastur urgatuvchini ishga tushirish (CorelTUROR), Nima 
yangilik? (What is New?) Yangi hujjatni yaratish uchun menuning Fayl 
(File) va Yangi hujjat buyrugi (New) yoki instrumentlar panelidagi 
maxsus tugma bosiladi. Hujjatni ochish uchun, menuning Fayl (File) va 
Оchish (Open) buyruglari yoki instrumentlar panelidagi maxsus 
tugmalar yordamida amalga oshiriladi. CorelDRAW dasturida bir 
vaqtning uzida bir nechta hujjatlar bilan ishlash imkoniyatlari bor, shu 
bilan birga kerak bo’lmagan hujjatlarni yopib qo’ysa ham bo’ladi. Bu esa 
menuning Fayl Yopish(Close) buyrugi erdamida amalga oshiriladi. 
DDDaaassstttuuurrr iiinnnttteeerrrfffeeeyyysssiii Dast ur ishga 
tushirilgandan keyin ekranda dastur oynasi nomayen bo’ladi, bu oyna 
foydalanuvchi interfeysi (user interface) yoki ishchi joyi (workspace) deb 
ataladi. Interfeys foydalanuvchi va komputer orasidagi mulahotni 
o’rnatadi, ishlash uchun kerak bo’lgan barcha sharoyotni yaratadi. 4 
Shuni nazarda tutish kerakki, interfeys foydalanuvshi tomonidan 
uzgartilgan bo’lib uz ko’rinishidan o’zgacha bo’lishi ham mumkin. . 
Foydalanuvchi interfeysi quyidagilardan tashkil topadi: sarlavha, bosh 
menu, hujjarlarni ko’rish ushun ishchi oynalar, tasvirlarni redaktorlash 
ushun bir nechta panellar yigindisidan. Oynaning markazidagi katta 
bo’sh joy iiissshhh jjjoooyyyiii deb nomlanib har bir hujjat uchun yangi 
ochiladi. BBBooossshhhmmmeeennnuuu Ekranning yuqorigi qismida 
bosh menu buyruqlari (menu bar) joylashgan bulib u quyidagilardan 
tashkil topadi: • Fail (File) • Muharirlash (Edit) • Ko’rish (View) • 
Kоmpanovkalash (Layout) • Boshqarish (Arrange) • Effektlar (Effects) • 
Rastrli tasvirlar(Bitmaps) • Matn (Text) • Servis (Tools) • Oyna (Window) 
• Yordam (Help) Har bir guruh bir–biriga yaqin amallarni bajaruvchi 
buyruqlar yigindisi, masalan, Menu Matn (Text) matnlar ustida amallar 
bajaradigan buyruqlar, Menu Effektlar (Effects) – vektorli va rastrli 
grafikalar uchun har xil effektlar qilish va muharrirlashda 
foydalaniladigan buyruqlardan tashkil topgan. Shu bilan birga 
qo’shimcha menu (Context-sensitive menu)da kiritilgan bu menu 
vazifasi joriy bo’lgan instrumentning obyektlari haqida malumot beradi. 

---

VVVooosssiiit ttaaalllaaarrrsssaaatttrrrlllaaarrriii Menu satri tagida 
asboblar satri (Toolbars) joylashgan. Asboblar satrini ekranning 
hohlagan joyida va har xil ko’rinishda joylashtirish mumkin. Ekranga 
kerakli oynalarni joriy qilish uchun menuning Oyna (Window) 
yordamida amalga oshiriladi va ular ustida quyidagi amallar bajariladi: 
Asboblar (Toolbars) satriga sichqonchani o’ng tononi bilan chertib 
muloqat oynasini paydo etamiz va Parametrlar (Options), Rostlash dan 
kerakli bo’lgan asboblar tanlanadi. 5 Свойства (Property Bar) asboblar 
satridagi maydonlar va tugmalar yigindisi foydalanilayatgan asboblar 
yoki tanlangan obyektga bogliq bo’ladi, masalan, asboblar satridagi 
matn bloki tanlanganda matnning parametrlari ko’rsatiladi. Cвойства 
(Property Bar) satridagi asboblardan birontasi tanlanmagan holda 
hujjatning umumiy parametrlari ko’rsatiladi, masalan, sahifa formati, 
unuig orientatsiyasi va h. ko’rsatadi. Ekrandagi ishchi oynaning pastgi 
qismida holat satri (Status Bar) joylashgan, bu qatarda obyektlar haqida 
malumotlar berilad, yoki quyidagi parametrlar: обводкиизаливки, 
параметров shrift turi, tanlangan obyekt haqida malumot va joriy 
asboblar haqida malumotlar. Holat satrining ko’rinishi va tuzilishini 
o’zgartirish ham mumkin. Asboblar paneli ishchi oynaning chap 
tomoniga joylashtirilgan bo’ladi. Asoblar panelida grafik obyekt ustida 
quydagi amallar bajariladi – obyektlarni yaratish, obyektlarni ajratish, 
muharrirlash va ko’chrish asboblari joylashtirilgan. Asboblar bilan ishlash 
paytida kursor tanlangan obyektga qarab formasini o’zgartiradi. Shu 
bilan birga, asboblar panelidagi bazi bir asboblar guruhini «Suzuvchi» 
panel ko’rinishida yoki Flyout ko’rinishida sozlash mumkin. Docker 
tipidagi panel mulohat oyna ko’rinishida bo’ladi. Bu panellar har doim 
ekranda mavjud bo’ladi va ishchi oyna yonida joylashadi. Ekranga 
kerakli bo’lgan panelni chaqirish uchun menuning Oyna (Window) va 
Docker (Dockers…) tipidagi panel buyrigi va ochilgan ruyhatdagi 
panellardan 
bittasi 
tanlanadi. 
• 
Object 
Manager 
paneli 
(Диспетчеробъектов) — obyektni parametrlarini tasvirlaydi, obyekt 
yerarhiya va qatlamlarini boshqaradi. • View Manager paneli 
(Диспетчервидов) — «tasvir ko’rinshlari» tasvirlaydi va boshqaradi. 6 • 
Graphic and Text Styles paneli (Стилитекстаиграфики) — grafik va 
matnli stillarini yaratadi va o’zgartiradi. • Color Styles paneli 
(Цветовыестили) — obyektlar bilan ishlashda ranglarni tanlaydi va ular 
ustida amallar bajaradi. • Symbols and Special Characters paneli 
(Символыиспециальныезнаки) - mavjud bo’lmagan belgilarni 
tasvirlashda foydalaniladi. • Internet Bookmark Manager paneli 
(Диспетчерзакладок Internet) — gipermatnlarni boshqarish va 
yaratishda 
ishlatiladi. 
• 
HTML 
Object 
Conflict 
paneli 
(Анализаторконфликтовобъектов HTML) – Internetda nashr etishdan 
avval hujjatlarni to’griligi tekshiradi va noto’g’rilarini tuzatadi. • Script 
and Preset Manager paneli (Диспетчермакросовиготовыхобразцов) 
— makrodasturlarni oyzishda foydalaniladi. • Object Data paneli 

---

(malumotlar jamgarmasi) — har bir obyektga jadvaldagi malumotlar 
berkitiladi, masalan, narhi, o’lchami va h.malumotlar • Object Properties 
paneli (Свойстваобъектов) — hujjatdagi obyektlarning barcha 
parametrlarini haqida malumot beradi va uzgarish kiritadi. • Link 
Manager paneli (Диспетчерсвязанныхизображений) — hujjatda 
mavjud emas faqat u bilan boglangan tasvirlarni boshqarish. • Bitmap 
Color Mask paneli (Цветоваямаскаточечногоизображения) – rastrli 
tasvirlar bilan ishlashda ranglar maskasini yaratish. • Lens paneli (Линза) 
— linza turini tanlash va uning parametrlarini o’rnatish. • Artistic Media 
paneli (Имитация) — vektorli qalamning murakkab turlari bilan ishlash. 
• Transformation paneli (Трансформирование) — obyektlarni 
siljitishning har xil turlari bilan ishlah. 
10-mavzu:O’zbekiston Respublikasi hamda MDH ga a’zo davlatlarning 
yagona huquqiy –xaborot maydononi yaratish. 
Kompyuter jinoyatchiligi statistikasi tahlil etilsa qayg’uli manzaraga ega 
bo’lamiz. Kompyuter jinoyatchiligi yetkazgan zararni narkotik moddalar 
va qurollarning noqonuniy aylanishidan olingan foydaga qiyoslash 
mumkin. Faqat AQSHda "elektron jinoyatchilar" yetkazgan har yilgi 
zarar qariyb 100 mld. dollarni tashkil etar ekan. Yaqin kelajakda jinoiy 
faoliyatning bu turi daromadliligi, pul mablag’larining aylanishi va unda 
ishtirok etuvchi odamlar soni bo’yicha yaqin vaqtlargacha noqonuniy 
faoliyat orasida daromadligi bilan birinchi o’rinni egallagan noqonuniy 
biznesning uch turidan uzib ketish ehtimolligi katta. Bu noqonuniy 
bizneslar-narkotik moddalar, qurol va kam uchraydigan yovvoyi 
hayvonlar bilan savdo qilish. Davlat va xususiy kompaniyalar 
faoliyatining sotsiologik tadqiqi ma’lumotlariga qaraganda XXI asrning 
birinchi yillarida iqtisodiy sohadagi jinoyatchilik bank va boshqa 
tizimlarning axborot- kommunikatsion komplekslariga bo’lishi mumkin 
bo’lgan g’arazli iqtisodiy harakatlarga qaratilgan bo’ladi. Kredit-moliya 
sohasidagi kompyuter jinoyatchiligining soni muttasil o’sib bormoqda. 
Masalan onlayn magazinlarida 25%gacha qalloblik to’lov amallari qayd 
etilgan. SHunga qaramasdan G’arb davlatlarida elektron tijoratning-
yuqori daromadli zamonaviy biznesning faol rivojlanishi ko’zga 
tashlanmoqda. Ma’lumki, bu soha rivojlanishi bilan parallel ravishda 
"virtual" qalloblarning ham daromadi oshadi. Qalloblar endi yakka 
holda harakat qilmaydilar, ular puxtalik bilan tayyorlangan, yaxshi texnik 
va dasturiy qurollangan jinoiy guruhlar bilan, bank xizmatchilarining 
o’zlari ishtirokida ishlaydilar. Xavfsizlik sohasidagi mutaxassislarning 
ko’rsatishicha bunday jinoyatchilarning ulushi 70%ni tashkil etadi. 
"Virtual" o’g’ri o’zining hamkasbi-oddiy bosqinchiga nisbatan ko’p 
topadi. Undan tashqari "virtual" jinoyatchilar uyidan chiqmasdan 
harakat qiladilar. Foydalanishning elektron vositalarini ishlatib qilingan 

---

o’g’rilik zararining o’rtacha ko’rsatkichi faqat AQSHda bankni qurolli 
bosqinchilikdan kelgan zararning o’rtacha statistik zararidan 6-7 marta 
katta. Bank xizmati va moliya amallari sohasidagi turli xil qalloblik 
natijasida yo’qotishlar 1989 yili 800 mln. dollardan 1997 yili — 100 mlrd. 
dollarga yetgan. Bu ko’rsatkichlar o’sayapti, aslida yuqorida keltirilgan 
ma’lumotlardan bir tartibga oshishi mumkin. CHunki ko’p yo’qotishlar 
aniqlanmaydi yoki e’lon qilinmaydi. O’ziga xos "indamaslik siyosati"ni 
tizim ma’murlarining o’zining tarmog’idan ruxsatsiz foydalanganlik 
tafsilotini, bu noxush xodisaning takrorlanishidan qo’rqib va o’zining 
himoya usulini oshkor etmaslik vajida muhokama etishni xoxlamasliklari 
bilan tushunish mumkin. Kompyuter ishlatiladigan inson faoliyatining 
boshqa sohalarida ham vaziyat yaxshi emas. Yildan-yilga xuquqni 
muhofaza qiluvchi organlariga kompyuter jinoyatchiligi xususidagi 
murojaatlar oshib bormoqda. Barcha mutaxassislar viruslarning 
tarqalishi bilan bir qatorda tashqi xujumlarning keskin oshganligini 
e’tirof etmoqdalar. Ko’rinib turibdiki, kompyuter jinoyatchiligi - 16 - 
natijasida zarar qat’iy ortmoqda. Ammo kompyuter jinoyatchiligi 
ko’pincha "virtual" qalloblar tomonidan amalga oshiriladi deyish 
haqiqatga to’g’ri kelmaydi. Hozircha kompyuter tarmoqlariga suqilib 
kirish xavfi har biri o’zining usuliga ega bo’lgan xakerlar, krakerlar va 
kompyuter qaroqchilari tomonidan kelmoqda. Xakerlar, boshqa 
kompyuter qaroqchilaridan farqli holda, ba’zida, oldindan, maqtanish 
maqsadida kompyuter egalariga ularning tizimiga ki-rish niyatlari 
borligini bildirib qo’yadilar. Muvaffaqiyatlari xususida Internet saytlarida 
xabar beradilar. Bunda xaker musobaqalashuv niyatida kirgan 
kompyuterlariga zarar yetkazmaydi. Krakerlar (cracker) — elektron 
"o’g’rilar" manfaat maqsadida dasturlarni buzishga ixtisoslashganlar. 
Buning uchun ular Internet tarmog’i bo’yicha tarqatiluvchi buzishning 
tayyor dasturlaridan foydalanadilar. Kompyuter qaroqchilari — raqobat 
qiluvchi firmalar va xatto ajnabiy maxsus xizmatlari buyurtmasi bo’yicha 
axborotni o’g’irlovchi firma va kompaniyalarning yuqori malakali 
mutaxassislari. Undan tashqari ular begona bank schetidan pul 
mablag’larini o’g’irlash bilan ham shug’ullanadilar. Ba’zi "mutaxassislar" 
jiddiy guruh tashkil qiladilar, chunki bunday kriminal biznes o’ta 
daromadlidir. Bu esa tez orada, "virtual" jinoyatning zarari jinoyat 
biznesining an’anaviy xilidagi zarardan bir tartibga (agar ko’p bo’lmasa) 
oshishiga sabab bo’ladi. Hozircha bunday tahdidni betaraflashtirishning 
samarali usullari mavjud emas. 
14-mavzu:Kompyuter tarmoqlari haqida umumiy ma’lumot. 
Fan va texnika taraqqiyoti jamiyatimizni informatsion jamiyatga 
aylantirdi. Bu jamiyatda faoliyat ko’rsatuvchilarning aksariyat qismi 
axborotlarni ishlab chiqarish, saqlash, qayta ishlash va amalga oshirish 
bilan banddirlar. Bunday ishlarni zamonaviy kompyuterlarsiz amalga 

---

oshirish qiyin. Ulardagi ma’lumotlarni qayta ishlash mashina grafikasi 
yordamida amalga oshirilsa foydalanuvchiga katta qulayliklar tug’diradi. 
Kompyuter grafikasi – bu model va tasvirlarni kompyuter yordamida 
hosil qilish, saqlash va qayta ishlash to’g’risidagi fandir. Kompyuter 
grafikasi deganda odatda grafik ma’lumotlarni kompyuter vositasida 
tayyorlash, qayta ishlash (qurish), saqlash va namoyish etish 
jarayonlarini avtomatlashtirish tushunilsa, grafik ma’lumot deganda 
ob’ekt modellari va tasvirlari tushuniladi. Kompyuter grafikasi jahonda 
yangi fundamental fan hisoblanib, o’tgan asrning 90-chi yillarida paydo 
bo’ldi hamda fan va ishlab chikarishning barcha sohasida kadrlar 
tayyorlab berishda uziga xos mustaqil ahamiyat kasb etdi. Maxsus 
dasturlar yordamida xuddi bir varoq oq qog’ozga qalam yoki ruchka 
bilan har xil rasmlarni solish singari kompyuter ekranida sichqoncha 
yordamida rasm chizish, ya’ni tasvir yaratish, tuzatish va ularni 
harakatlantirish imkonini yaratdi. Bu dasturlar rasm solish 
programmalari yoki grafik redaktorlar bo’lib, ular yordamida rasmning 
elementlari boshqarib boriladi. Kompyuter grafikasining juda tez 
rivojlanib borishi va uning texnikaviy va dasturiy vositalarining 
yangilanib turishi ushbu kursni hamisha takomillashtirishga, bu 
sohadagi yangi yo’nalishlarni tinmay o’rganib borishni taqozo etadi. 
So’nggi yillarda bu sohada juda katta uzgarishlar (siljishlar) yuz berdi, 
ya’ni 16 mln.dan ortiq rang va rang turlarini uzida aks ettira oladigan 
displeylar, grafik axborotlarni kirituvchi moslama – skanerlar, dasturiy 
vositalar sohasida esa haqiqiy kompyuter dunyosini kashf qila oladigan 
amaliy dasturlar vujudga keldi. Kompyuter grafikasining uch turi mavjud 
bo’lib, bular: rastrli, fraktal va vektorli grafikadir. Xaitov Bafo 
Usmonovich «Kompyuter grafukasi» 8 Rastrli grafika. Rastr tasvirlar 
to’g’ri burchakli matritsa shaklida namoyon bo’lib, har bir yacheykasi 
rangli nuqtadan iborat. Rastr grafikasining asosi piksel’ (nuqta) 
hisoblanib, u rang bilan ifodalanadi. Tasvir nuqtalar to’plami sifatida 
akslanib ular qanchalik ko’p bo’lsa ko’rinish shunchalik tiniq va sifatli, 
fayl esa ko’p joy egallaydi. Ya’ni, aynan bitta tasvirning o’zi yuqori yoki 
past sifatli bo’lishi, o’lchov birligiga qarab nuqtalar ko’p yoki kam 
(odatda bir dyuymga nisbatan nuqtalar soni – dpi yoki piksellar soni – 
ppi bilan belgilanadi) bo’lishi mumkin. Rastr – bu nuqtalarning tartibli 
joylashuvidir. Rasm 1.1 da elementlari to’g’ri to’rtburchakdan iborat 
bo’lgan rastr tasvirlangan. Bunday rastrlar to’g’ri burchakli rastrlar 
deyiladi. Asosan shu turdagi rastrlar ko’p uchraydi. SHuningdek, boshqa 
geometrik shakllardagi rastrlar ham qo’llanilishi mumkin. Masalan: 
uchburchak, oltiburchak (rasm 1.2). Faqat ular quydagi talablarga javob 
berishi lozim: − hamma geometrik shakllar bir xil bo’lishi kerak; − 
geometrik shakllar tekislik yuzasini ochiq joy qoldirmasdan va birbirini 
to’smasdan to’liq qoplashi lozim.Kompyuter tizimida ro’yxatga olingan 
har bir sub’ekt (foydalanuvchi yoki foydalanuvchi nomidan 
harakatlanuvchi jarayon) bilan uni bir ma’noda indentifikatsiyalovchi 

---

axborot bog’liq. Bu ushbu sub’ektga nom beruvchi son yoki simvollar 
satri bo’lishi mumkin. Bu axborot sub’ekt indentifikatori deb yuritiladi. 
Agar foydalanuvchi tarmoqda ro’yxatga olingan indentifikatorga ega 
bo’lsa u legal (qonuniy), aks holda legal bo’lmagan (noqonuniy) 
foydalanuvchi hisoblanadi. Kompyuter resurslaridan foydalanishdan 
avval foydalanuvchi kompyuter tizimining identifikatsiya va 
autentifikatsiya jarayonidan o’tishi lozim. Identifikatsiya (Identification) - 
foydalanuvchini uning identifikatori (nomi) bo’yicha aniqlash jarayoni. 
Bu foydalanuvchi tarmoqdan foydalanishga uringanida birinchi galda 
bajariladigan funktsiyadir. Foydalanuvchi tizimga uning so’rovi bo’yicha 
o’zining identifikatorini bildiradi, tizim esa o’zining ma’lumotlar bazasida 
uning borligini tekshiradi. Autentifikatsiya (Authentication) — ma’lum 
qilingan foydalanuvchi, jarayon yoki qurilmaning haqiqiy ekanligini 
tekshirish muolajasi. Bu tekshirish foydalanuvchi (jarayon yoki qurilma) 
haqiqatan aynan o’zi ekanligiga ishonch xosil qilishiga imkon beradi. 
Autentifikatsiya o’tqazishda tekshiruvchi taraf tekshiriluvchi tarafning 
xaqiqiy ekanligiga ishonch hosil qilishi bilan bir qatorda tekshiriluvchi 
taraf ham axborot almashinuv jarayonida faol qatnashadi. Odatda 
foydalanuvchi tizimga o’z xususidagi noyob, boshqalarga ma’lum 
bo’lmagan axborotni (masalan, parol yoki sertifikat) kiritishi orqali 
identifikatsiyani 
tasdiqlaydi. 
Identifikatsiya 
va 
autentifikatsiya 
sub’ektlarning (foydalanuvchilarning) haqiqiy ekanligini aniqlash va 
tekshirishning o’zaro bog’langan jarayonidir. Muayyan foydalanuvchi 
yoki jarayonning tizim resurslaridan foydalanishiga tizimning ruxsati 
aynan 
shularga 
bog’liq. 
Sub’ektni 
identifikatsiyalash 
va 
autentifikatsiyalashdan so’ng uni avtorizatsiyalash boshlanadi. 
Avtorizatsiya (Authorization) — subektga tizimda ma’lum vakolat va 
resurslarni berish muolajasi, ya’ni avtorizatsiya sub’ekt harakati doirasini 
va 
u 
foydalanadigan 
resurslarni 
belgilaydi. 
Agar 
tizim 
avtorizatsiyalangan shaxsni avtorizatsiyalanmagan shaxsdan ishonchli 
ajrata olmasa bu tizimda axborotning konfidentsialligi va yaxlitligi 
buzilishi mumkin. Autentifikatsiya va avtorizatsiya muolajalari bilan 
foydalanuvchi harakatini ma’murlash muolajasi uzviy bog’langan. 
Ma’murlash (Accounting) — foydalanuvchining tarmoqdagi harakatini, 
shu jumladan, uning resurslardan foydalanishga urinishini qayd etish. 
Ushbu hisobot axboroti xavfsizlik nuqtai nazaridan tarmoqdagi xavfsizlik 
xodisalarini oshkor qilish, taxlillash va ularga mos reaktsiya ko’rsatish 
uchun juda muhimdir. Ma’lumotlarni uzatish kanallarini himoyalashda 
sub’ektlarning o’zaro autentifikatsiyasi, ya’ni aloqa kanallari orqali 
bog’lanadigan sub’ektlar xaqiqiyligining o’zaro tasdig’i bajarilishi shart. 
Xaqiqiylikning tasdig’i odatda seans boshida, abonentlarning bir-biriga 
ulanish jarayonida amalga oshiriladi. ―Ulash‖ atamasi orqali - 31 - 
tarmoqning ikkita sub’ekti o’rtasida mantiqiy bog’lanish tushuniladi. 
Ushbu muolajaning maqsadi — ulash qonuniy sub’ekt bilan amalga 
oshirilganligiga va barcha axborot mo’ljallangan manzilga borishligiga 

---

ishonchni ta’minlashdir. O’zining xaqiqiyligining tasdiqlash uchun 
sub’ekt tizimga turli asoslarni ko’rsatishi mumkin. Sub’ekt ko’rsatadigan 
asoslarga bog’liq holda autentifikatsiya jarayonlari quyidagi 
kategoriyalarga bo’linishi mumkin: - biror narsani bilish asosida. Misol 
sifatida parol, shaxsiy identifikatsiya kodi PIN (Personal Identification 
Number) hamda ―so’rov javob‖ xilidagi protokollarda namoyish 
etiluvchi maxfiy va ochiq kalitlarni ko’rsatish mumkin; - biror narsaga 
egaligi asosida. Odatda bular magnit kartalar, smart-kartalar, 
sertifikatlar va touch memory qurilmalari; - qandaydir daxlsiz 
xarakteristikalar 
asosida. 
Ushbu 
kategoriya 
o’z 
tarkibiga 
foydalanuvchining biometrik xarakteristikalariga (ovozlar, ko’zining 
rangdor pardasi va to’r pardasi, barmoq izlari, kaft geometriyasi va x.) 
asoslangan usullarni oladi. Bu kategoriyada kriptografik usullar va 
vositalar ishlatilmaydi. Beometrik xarakteristikalar binodan yoki 
qandaydir texnikadan foydalanishni nazoratlashda ishlatiladi. Parol — 
foydalanuvchi hamda uning axborot almashinuvidagi sherigi biladigan 
narsa. O’zaro autentifikatsiya uchun foydalanuvchi va uning sherigi 
o’rtasida parol almashinishi mumkin. Plastik karta va smart-karta egasini 
autentifikatsiyasida shaxsiy identifikatsiya nomeri PIN sinalgan usul 
hisoblanadi. PIN — kodning mahfiy qiymati faqat karta egasiga ma’lum 
bo’lishi shart. Dinamik — (bir martalik) parol - bir marta ishlatilganidan 
so’ng boshqa umuman ishlatilmaydigan parol. Amalda odatda doimiy 
parolga yoki tayanch iboroga asoslanuvchi muntazam o’zgarib turuvchi 
qiymat ishlatiladi. ―So’rov-javob:tizimi - taraflarning biri noyob va 
oldindan bilib bo’lmaydigan ―so’roV: qiymatini ikkinchi tarafga 
jo’natish orqali autentifikatsiyani boshlab beradi, ikkinchi taraf esa so’rov 
va sir yordamida hisoblangan javobni jo’natadi. Ikkala tarafga bitta sir 
ma’lum bo’lgani sababli, birinchi taraf ikkinchi taraf javobini to’g’riligini 
tekshirishi mumkin. 
15-mavzu:Internet.TCP/IP tarmog’i Kompyuterning standartlari 
tarmoqlari. 
Kompyuterda ishlash vaktimizda xar xil vaziyatlar bulishi mumkin. 
Shulardan eng kup uchraydigan bu sichkonchaning nosozligi. 
Foydalanuvchilarning katta kismi esa ush bu kurilma orkali asosiy 
amallarni bajarishadi, va shu sabali shunaka vaziyatlarda ish tuxtab yoki 
sekinlab koladi. Shunaka vaziyatni yechish uchun bizga tezkor tugmalar 
yordam berishadi. Tezkor tugmalar yordamida biz biror bir sichkoncha 
bilan bajariladigan amalni klaviatura yordamida tezkor bajara olamiz. 
Shuning uchun ush bu tugmalarni bilish foydalanuvchilarga talab deb 
qo’yiladi. Qo’yidagi ruyxatda Microsoft Power point dasturining asosiy 
tezkor tugmalar kursatilgan:
1. CTRL+N - Yangi taqdimot faylini yaratish.
2. CTRL+M - Taqdimotga yangi bush slayd kushish.

---

3. CTRL+D - Taqdimotga aktiv slayd nusxasini kushish.
4. CTRL+ENTER - Slaydning keyingi elementini taxrirlash
5. CTRL+O - Ilgari yaratilgan taqdimot faylni kayta ochish
6. CTRL+W - Ekranda ochik bulgan taqdimot faylni berkitish
7. CTRL+P - Taqdimotni kogozga bosmaga chikarish
8. CTRL+S - Taqdimot faylni saklash.
9. F5 - Taqdimot namoyishini ishga tushirish
10. ALT+F4 - Microsoft PowerPoint dasturidan chikib ketish 
11. CTRL+F - Matn kismini kidirish
12. CTRL+H - Topilgan matnni boshka matn bilan almashtirish
13. CTRL+K - Giperyullanma kushish
14. F7 - Imlo xatolarni tekshirish
15. ESC - Oxirgi o’zgarish yoki tugallanmagan xarakatni bekor kilish
16. CTRL+Z - Oxirgi xarakatni bekor kilish
17. CTRL+Y - Bekor kilingin xarakatni kaytarish 
18. CTRL+SHIFT+F - Slaydning tanlangan obyekt xarflar shaklini 
o’zgartirish
19. CTRL+SHIFT+P - Slaydning tanlangan obyekt xarflar kattaligini 
o’zgartirish 
20. CTRL+SHIFT+> - Slaydning tanlangan obyekt xarflar kattaligini bitta 
kadam- 49 ga kattalishtirish
21. CTRL+SHIFT+< - Slaydning tanlagan obyekt xarflar kattaligini bitta 
kadamga kamaytirish 
22. CTRL+T - Slaydning tanlagan obyekt xarflar tashki kurinishini 
(Формат menyusidagi Shrift buyrugi) o’zgartirish.
23. SHIFT+F3 - Xarflar registrini o’zgartirish
24. CTRL+B - Kalin xarflar rejimiga utish 
25. CTRL+U - Tagichizikli xarflar rejimiga utish 
26. CTRL+I - Yotik xarflar rejimiga utish
27. CTRL+PROBEL - Xarflar o’zgartirilgan tashki kurinishini bekor kilish
28. CTRL+SHIFT+C - Xarflar tashki kurinishini xotiraga olish 
29. CTRL+SHIFT+V - Xarflar tashki kurinishini xotiradan chikarish
30. CTRL+E - Абзацni urtadan rostlash
31. CTRL+J - Абзацni ikala tomondan buyicha rostlash
32. CTRL+L - Абзацni chap tomon buyicha rostlash
33. CTRL+R - Абзацni ung tomon buyicha rostlash 
Kompyuter ikkita ajralmas qismdan tashkil topgan bo'ladi: apparat 
ta'minoti (hardaware) va dasturiy ta'minot (software). Ular o'zaro 
bog'langan holda yagona uyg'unlikda ishlaydi va muayyan vazifalarni 
bajaradi. Kompyuterning imkoniyatlarini kengaytiradigan va turli 
vazifalar bajarishini ta'minlaydigan vosita bu albatta dasturiy 
ta'minotdir. Dasturiy ta'minot odatda kompyuterning qattiq diskida 
saqlanadi va kompyuter yoqilishi bilan maxsus dastur - operasion 
sistema ishga tushadi. Dasturiy ta'minot ikkita asosiy guruhga bo'linadi: 
1. Sistema dasturiy ta'minoti. 2. Amaliy dasturiy ta'minot. Sistema 

---

dasturiy ta'minotga odatda operasion sistema va qobiqlar, qo'shimcha 
dasturiy ta'minotga ega yordamchi vazifalarni bajaradigan har xil dastur 
va 72 dasturiy majmualar kiradi (masalan, matn muharriri, elektron 
jadval, grafik dasturlar va hokazo). Bundan tashqari, dasturiy ta'minot 
tarqatilishi va targ'ib qilinishi bo'yicha quyidagi 3 ta turga ajratiladi: - 
Software - qiymati 100% to'langanidan keyin o'rnatilib, foydalaniladigan 
dasturiy ta'minot. - Shareware - aprobasiya, ya'ni sinovdan o'tkazish 
muddatiga ega bo'lgan (odatda 7 kundan 40 kungacha, yoki bir necha 
bor kirib ishlashga) yoki imkoniyatlari cheklangan dasturiy ta'minot. 
Undan foydalanib, zarurligi aniqlanganidan keyin xarid qilish mumkin. - 
Freeware - mutlaqo bepul dasturiy ta'minot. Aksariyat hollarda reklama 
sifatida yoki dasturchilarning ilk ishlanmalari tarqatiladi. Kompyuterga 
dasturiy ta'minotni o'rnatish jarayoni installyasiya deyiladi, uni o'chirish 
esa deinstallyasiya deb ataladi. Biror bir dasturiy ta'minotni o'rnatishdan 
oldin sistema talablarini, ya'ni kompyuterga qo'yiladigan talablarni 
ko'rib chiqib, mosligini aniqlash lozim. Agarda kompyuterning 
konfigurasiyasi dasturning sistemaga bo'lgan talablariga javob bermasa, 
u holda mazkur dastur ishlamaydi yoki noto'g’ri ishlaydi. Dasturiy 
ta'minotni o'rnatishga mo'ljallangan nusxasi odatda zich holatdagi 
majmua shakliga ega bo'lib distributiv deb nomlanadi. Distributiv 
aksariyat hollarda kompakt-diskda joylashgan bo'ladi, lekin zarurat 
tug'ilsa, uning nusxasini qattiq disk yoki boshqa ma'lumot saqlash 
vositasiga ko'chirish mumkin. Har bitta distributiv lisenzion shartnoma 
(yoki kelishuv)ga ega bo'lib, o'rnatish uchun zarur bo'ladigan maxsus 
kalit yoki maxfiy parolga ega bo'ladi (cd-key). Mazkur parol yoki kalit 
kiritilmaguncha dasturiy ta'minotni o'rnatib bo'lmaydi. IBM 
arxitekturasiga ega bo'lgan kompyuterlar uchun dasturiy ta'minotni 
butun dunyo bo'yicha ko'plab firma va kompaniyalar ishlab chiqaradi. 
Ularning ayrimlari yirik korporasiya bo'lib, butun dunyoga mashhur 
bo'lsa, boshqalari biror bir mintaqada keng tarqalgan bo'lishi mumkin. 
Misol tariqasida Microsoft, Adobe, Macromedia, Borland, Symantec, 
Corel kompaniyalarini keltirish mumkin. Dasturiy ta'minot odatda 
kompakt disklarda tarqatiladi va uni o'rnatish uchun kompyuterda 
kompakt disklarni o'qish qurilmasi (masalan: CD ROM, CDWriter, DVD 
ROM, DVD-Writer) o'rnatilgan bo'lishi kerak. Dasturiy ta'minot 
bajaradigan vazifasi bo'yicha bir nechta guruhga bo'linadi va har bitta 
guruhga kiruvchi dasturlar o'zaro turlarga bo'linadi. Dasturiy 
ta'minotning asosiy guruhlari: - Operasion sistemalar - kompyuter va 
foydalanuvchi o'rtasida muloqot o'rnatish, kompyuterni va dasturlarni 
ishini boshqarish uchun mo'ljallangan. Misollar: MS DOS, Windows XP, 
Vista, Linux, Unix, OS/2, Mac X va boshqalar. - Matn muharriri - matn 
kiritish, tahrirlash, saqlash va ochish, chop etish, matnni Форматlash 
kabi vazifalarni bajaradigan dastur. Misollar: MS Word, Lexicon, 
Wordpad, Notepad va boshqalar. - Elektron jadvallar - jadvalga matn, 
raqam va formula kabi ma'lumotlar kiritib, ular ustida hisob-kitoblar 

---

bajarish, diagrammalar yaratish imkonini beradigan dastur. Misollar: 
Lotus, MS Excel va boshqalar. 
Internet ning gurillab rivojlanishi natijasida dunyoda axborotni tarqatish 
va foydalanishda sifatiy o’zgarish sodir bo’ldi. Internet foydalanuvchilari 
arzon va qulay kommunikatsiyaga ega bo’ldilar. Korxonalar Internet 
kanallaridan jiddiy tijorat va boshqaruv axborotlarini uzatish 
imkoniyatlariga qiziqib qoldilar. Ammo Internetning qurilishi printsipi 
niyati buzuq odamlarga axborotni o’g’irlash yoki atayin buzish 
imkoniyatini yaratdi. Odatda TCP/IP protokollar va standart Internet-
ilovalar (e-mail, Web, FTP) asosida qurilgan korporativ va idora 
tarmoqlari suqilib kirishdan kafolatlanmaganlar. Internetning hamma 
yerda tarqalishidan manfaat ko’rish maqsadida tarmoq xujumlariga 
samarali qarshilik ko’rsatuvchi va biznesda ochiq tarmoqlardan faol va 
xavfsiz foydalanishga imkon beruvchi virtual xususiy tarmoq VPN 
yaratish ustida ishlar olib borildi. Natijada 1990 yilning boshida virtual 
xususiy tarmoq VPN kontseptsiyasi yaratildi. "Virtual" iborasi VPN 
atamasiga ikkita uzel o’rtasidagi ulanishni vaqtincha deb ko’rilishini 
ta’kidlash maqsadida kiritilgan. Haqiqatan, bu ulanish doimiy, qat’iy 
bo’lmay, faqat ochiq tarmoq bo’yicha trafik o’tganida mavjud bo’ladi. 
Virtual tarmoq VPNlarni qurish kontseptsiyasi asosida yetarlicha oddiy 
g’oya yotadi: agal global tarmoqda axborot almashinuvchi ikkita uzel 
bo’lsa, bu uzellar orasida ochiq tarmoq orqali uzatilayotgan 
axborotning konfidentsialligini va yaxlitligini ta’minlovchi virtual 
himoyalangan tunnel qurish zarur va bu virtual tunneldan barcha 
mumkin bo’lgan tashqi faol va passiv kuzatuvchilarning foydalanishi 
xaddan tashqari qiyin bo’lishi lozim. SHunday qilib, VPN tunneli ochiq 
tarmoq orqali o’tkazilgan ulanish bo’lib, u orqali virtual tarmoqning 
kriptografik himoyalangan axborot paketlari uzatiladi. Axborotni VPN 
tunneli bo’yicha uzatilishi jarayonidagi himoyalash quyidagi vazifalarni 
bajarishga asoslangan: - o’zaro aloqadagi taraflarni autentifikatsiyalash; 
- uzatiluvchi ma’lumotlarni kriptografik berkitish (shifrlash); - 
etkaziladigan axborotning haqiqiyligini va yaxlitligini tekshirish. Bu 
vazifalar bir biriga bog’liq bo’lib, ularni amalga oshirishda axborotni 
kriptografik 
himoyalash 
usullaridan 
foydalaniladi. 
Bunday 
himoyalashning samaradorligi simmetrik va asimmetrik kriptografik 
tizimlarning birgalikda ishlatilishi evaziga ta’minlanadi. VPN qurilmalari 
tomonidan shakllantiriluvchi VPN tunneli himoyalangan ajratilgan liniya 
xususiyatlariga ega bo’lib, bu himoyalangan ajratilgan liniyalar 
umumfoydalanuvchi tarmoq, masalan Internet doirasida, saflanadi. VPN 
qurilmalari virtual xususiy tarmoqlarda VPN-mijoz, VPN-server yoki VPN 
xavfsizligi shlyuzi vazifasini o’tashi mumkin. VPN-mijoz odatda shaxsiy 
kompyuter asosidagi dasturiy yoki dasturiy-apparat kompleksi bo’lib, 
uning tarmoq dasturiy ta’minoti u boshqa VPN-mijoz, VPN-server yoki 
VPN xavfsizligi shlyuzlari bilan almashinadigan trafikni shifrlash va 
autentifikatsiyalash uchun modifikatsiyalanadi. - 41 - VPN-server server 

---

vazifasini o’tovchi, kompyuterga o’rnatiluvchi dasturiy yoki dasturiy-
apparat kompleksidan iborat. VPN-server tashqi tarmoqlarning ruxsatsiz 
foydalanishidan serverlarni himoyalashni hamda alohida kompyuterlar 
va mos VPNmahsulotlari orqali himoyalangan lokal tarmoq 
segmentlaridagi kompyuterlar bilan himoyalangan ulanishlarni tashkil 
etishni ta’minlaydi. VPN-server VPN-mijozning server platformalari 
uchun funktsional analog hisoblanadi. U avvalo VPN-mijozlar bilan 
ko’pgina ulanishlarni madadlovchi kengaytirilgan resurslari bilan ajralib 
turadi. VPN-server mobil foydalanuvchilar bilan ulanishlarni ham 
madadlashi mumkin. VPN xavfsizlik shlyuzi. (Security gateway) ikkita 
tarmoqqa ulanuvchi tarmoq qurilmasi bo’lib, o’zidan keyin joylashgan 
ko’p sonli xostlar uchun shifrlash va autentifikatsiyalash vazifalarini 
bajaradi. VPN xavfsizligi shlyuzi shunday joylashtiriladiki, ichki korporativ 
tarmoqqa atalgan barcha trafik u orqali o’tadi. VPN xavfsizligi 
shlyuzining adresi kiruvchi tunnellanuvchi paketning tashqi adresi 
sifatida ko’rsatiladi, paketning ichki adresi esa shlyuz orqasidagi 
muayyan xost adresi hisoblanadi. VPN xavfsizligi shlyuzi alohida dasturiy 
yechim, alohida apparat qurilmasi, hamda VPN vazifalari bilan 
to’ldirilgan marshrutizatorlar yoki tarmoqlararo ekran ko’rinishida 
amalga oshirilishi mumkin. Axborot uzatishning ochiq tashqi muhiti 
ma’lumot uzatishning tezkor kanallarini (Internet muhiti) va aloqaning 
sekin ishlaydigan umumfoydalanuvchi kanallarini (masalan, telefon 
tarmog’i kanallarini) o’z ichiga oladi. Virtual xususiy tarmoq VPNning 
samaradorligi aloqaning ochiq kanallari bo’yicha aylanuvchi 
axborotning himoyalanish darajasiga bog’liq. Ochiq tarmoq orqali 
ma’lumotlarni xavfsiz uzatish uchun inkapsulyatsiyalash va tunnellash 
keng ishlatiladi. Tunnellash usuli bo’yicha ma’lumotlar paketi 
umumfoydalanuvchi tarmoq orqali xuddi oddiy ikki nuqtali ulanish 
bo’yicha uzatilganidek uzatiladi. Har bir "jo’natuvchi-qabul qiluvchi" 
juftligi orasiga bir protokol ma’lumotlarini boshqasining paketiga 
inkapsulyatsiyalashga imkon beruvchi o’ziga xos tunnel-mantiqiy 
ulanish o’rnatiladi. Tunnellashga binoan, uzatiluvchi ma’lumotlar 
portsiyasi xizmatchi hoshiyalar bilan birga yangi "konvert"ga "joylash" 
amalga oshiriladi. Bunda pastroq sath protokoli paketi yuqoriroq yoki 
xudi shunday sath protokoli paketi ma’lumotlari maydoniga 
joylashtiriladi. Ta’kidlash lozimki, tunnelashning o’zi ma’lumotlarni 
ruxsatsiz foydalanishdan yoki buzishdan himoyalamaydi, ammo 
tunnellash tufayli inkapsulyatsiyalanuvchi dastlabki paketlarni to’la 
kriptografik himoyalash imkoniyati paydo bo’ladi. Uzatiluvchi 
ma’lumotlar konfidentsialligini ta’minlash maqsadida jo’natuvchi 
dastlabki paketlarni shifrlaydi, ularni, yangi IP- sarlavha bilan tashqi 
paketga joylaydi va tranzit tarmoq bo’yicha jo’natadi. 
16-mavzu: Elektron pochta xizmati va uning afzalliklari. 

---

Axborotning himoyalashning aksariyat mexanizmlari asosini shifrlash 
tashkil etadi. Axborotni shifrlash deganda ochiq axborotni (dastlabki 
matnni) shifrlangan axborotga o’zgartirish (shifrlash) va aksincha 
(rasshifrovka qilish) jarayoni tushuniladi. Axborotni qayta akslantirish 
yordamida himoyalash muammosi inson ongini uzoq vaqtlardan buyon 
bezovta qilib kelgan. Kriptografiya tarixi – inson tili tarixi bilan tengdosh. 
Hatto dastlabki xat yozish ham o’z-o’zicha kriptografik tizim 
hisoblangan, chunki qadimgi jamiyatda faqat alohida shaxslargina xat 
yozishni bilganlar. Qadimgi Yegipet va Qadimgi Hindistonning ilohiy 
kitoblari bunga misol bo’la oladi. Xat yozishning keng tarqalishi 
natijasida kriptografiya alohida fan sifatida vujudda keldi. Dastlabki 
kriptotizimlardan eramizning boshlaridayoq foydalanilgan. TSezar o’z 
xatlarida tizimli shifrlardan foydalangan. Kriptografik tizimlar birinchi va 
ikkinchi jahon urushlarida jadal rivojlandi. Urush yillaridan so’ng va 
hozirga qadar hisoblash vositalarining jadal rivojlanishi kriptografik 
usullar yaratishni tezlashtirdi va ularning mukammalligini oshirdi. Bir 
tomondan, kompyuter tarmoqlaridan foydalanish kengaydi, jumladan, 
Internet global tarmog’i. Bu tarmoqda begona shaxslardan 
himoyalanishi zarur bo’lgan hukumat, harbiy, tijorat va shaxsiy 
xarakterga ega bo’lgan axborotning katta hajmi harakatlanadi. Boshqa 
tomondan, qudratli kompyuterlar, tarmoqli va neyronli hisoblash 
texnologiyalarining paydo bo’lishi ochish mumkin emas deb 
hisoblangan kriptografik tizimlarning obro’siga putur yetkazdi. 
Kriptologiya – axborotni qayta akslantirib himoyalash muammosi bilan 
shug’ullanadi (kryptos – maxfiy, sirli, logos - fan). Kriptologiya ikki 
yo’nalishga bo’linadi – kriptografiya va kriptoanaliz. Bu ikki yo’nalishning 
maqsadlari qaramaqarshi. Kriptografiya 
– axborotni qayta 
akslantirishning matematik usullarini izlaydi va tadqiq qiladi. Kriptoanaliz 
– kalitni bilmasdan shifrlangan matnni ochish imkoniyatlarini o’rganadi. 
Bu kitobda asosiy e’tibor kriptografik usullarga qaratilgan. Zamonaviy 
kriptografiya quyidagi to’rtta bo’limlarni o’z ichiga oladi: 1. Simmetrik 
kriptotizimlar. 2. Ochiq kalitli kriptotizimlar. 3. Elektron imzo tizimlari. 4. 
Kalitlarni boshqarish. Kriptografik usullardan foydalanishning asosiy 
yo’nalishi – maxfiy axborotning aloqa kanalidan uzatish (masalan, 
elektron pochta), uzatiladigan xabarning uzunligini o’rnatish, axborotni 
(hujjatlarni, ma’lumotlar bazasini) shifrlangan holda raqamli vositalarda 
saqlash. SHunday qilib, kriptografiya axborotni shunday qayta ishlash 
imkonini beradiki, bunda uni qayta tiklash faqat kalitni bilgandagina 
mumkin. - 21 - Shifrlash va deshifrlashda qatnashadigan axborot sifatida 
biror alifbo asosida yozilgan matnlar qaraladi. Bu terminlar ostida 
quyidagilar tushuniladi. Alifbo – axborot belgilarini kodlash uchun 
foydalaniladigan chekli to’plam. Matn – alifbo elementlarining 
tartiblangan to’plami. Zamonaviy ATlarida qo’llaniladigan alifbolarga 
misol sifatida quyidagilarni keltirish mumkin: * Z33 alifbosi – rus 
alifbosining 32 harflari va bo’sh joy belgisi; * Z256 alifbosi – ASCII va 

---

KOI-8 standart kodlariga kiruvchi belgilar; * Binar alifbo - Z2={0, 1} * 
Sakkizlik yoki o’n oltilik alifbolar. SHifrlash – akslantirish jarayoni: ochiq 
matn deb ham nomlanadigan matn shifrmatnga almashtiriladi. 
Deshifrlash – shifrlashga teskari jarayon. Kalit asosida shifrmatn ochiq 
matnga akslantiriladi. Kalit – matnni shifrlash va shifrini ochish uchun 
kerakli axborot. Kriptografik tizim – ochiq matnni akslantirishning T 
oilasini o’zida mujassamlashtiradi. Bu oila a’zolari k bilan indekslanadi 
yoki belgilanadi. k parametr kalit hisoblanadi. K kalitlar fazosi – bu 
kalitning mumkin bo’lgan qiymatlari to’plami. Odatda kalit alifbo harflari 
ketma-ketligidan iborat bo’ladi. Kriptotizimlar simmetrik va ochiq kalitli 
tizimlarga bo’linadi. Simmetrik kriptotizimlarda shifrlash va shifrni ochish 
uchun bitta va aynan shu kalitdan foydalaniladi. Ochiq kalitli 
kriptotizimlarda bir-biriga matematik usullar bilan bog’langan ochiq va 
yopiq kalitlardan foydalaniladi. Axborot ochiq kalit yordamida 
shifrlanadi, ochiq kalit barchaga oshkor qilingan bo’ladi, shifrni ochish 
esa faqat yopiq kalit yordamida amalga oshiriladi, yopiq kalit faqat 
qabul qiluvchigagina ma’lum. Kalitlarni tarqatish va kalitlarni boshqarish 
terminlari axborotni akslantirish tizimlari jarayoniga tegishli. Bu 
iboralarning mohiyati foydalanuvchilar o’rasida kalit yaratish va 
tarqatishdir. Elektron raqamli imzo deb – xabar muallifi va tarkibini 
aniqlash maqsadida shifrmatnga qo’shilgan qo’shimchaga aytiladi 
(elektron xujjatdagi mazkur elektron xujjat axborotini elektron raqamli 
imzoning yopiq kalitidan foydalangan xolda maxsus o’zgartirish 
natijasida xosil qilingan hamda elektron raqamli imzoning ochiq kaliti 
yordamida elektron xujjatdagi axborotda xatolik yo’qligini aniqlash va 
elektron raqamli imzo yopiq kalitining egasini identifikatsiya qilish 
imkoniyatini beradigan imzo). Kriptobardoshlilik deb kalitlarni 
bilmasdan shifrni ochishga bardoshlilikni aniqlovchi shifrlash tavsifiga 
aytiladi. Kriptobardoshlilikning bir necha ko’rsatkichlari bo’lib, ular: 

barcha mumkin bo’lgan kalitlar soni;

kriptoanaliz uchun zarur bo’lgan o’rtacha vaqt. Kriptografik tizim - 22 
- Tk akslantirish unga mos keluvchi algoritm va k kalit qiymati bilan 
aniqlanadi. Axborotni himoyalash maqsadida samarali shifrlash kalitni 
yashirin saqlashga va shifrning kriptobardoshliligiga bog’liq. Deyarli tub 
son – tub bo’lish ehtimoli 1 ga yaqin. Belgi – axborotni fiksirlangan 
uzunlikdagi ko’rinishi SHA – Secure Hash Algorithm ma’lumotni 
xeshlash algoritmi vaqtinchalik shtempel - vaqtni belgilab qo’yish 
mexanizmi Diffi - Xellman algoritmi – ikki abonent o’rtasida o’zaro kalit 
almashinish algoritmi Autentifikatsiya – shaxsini haqqoniyligini 
tasdiqlash. 
17-mavzu:Elektron pochta xabarlarini o’qish va ,kiruvchi xabarlar va 
papakalarni boshqarish pochta xabarlarining vazifalari uchun javob 
yaratish. 

---

Simsiz tarmoqlar odamlarga simli ulanishsiz o’zaro bog’lanishlariga 
imkon beradi. Bu siljish erkinligini va uy, shahar qismlaridagi yoki 
dunyoning olis burchaklaridagi ilovalardan foydalanish imkonini 
ta’minlaydi. Simsiz tarmoqlar odamlarga o’zlariga qulay va xoxlagan 
joylarida elektron pochtani olishlariga yoki Web-sahifalarni ko’zdan 
kechirishlariga imkon beradi. Simsiz tarmoqlarning turli xillari mavjud, 
ammo ularning eng muhim xususiyati bog’lanishning kompyuter 
qurilmalari orasida amalga oshirilishidir. Kompyuter qurilmalariga 
shaxsiy raqamli yordamchilar (Personal digital assistance, PDA), 
noutbuklar, shaxsiy kompyuterlar, serverlar va printerlar taalluqli. 
Odatda uyali telefonlarni kompyuter qurilmalari qatoriga kiritishmaydi, 
ammo eng yangi telefonlar va hatto naushniklar ma’lum hisoblash 
imkoniyatlariga va tarmoq adapterlariga ega. Yaqin orada elektron 
qurilmalarning aksariyati simsiz tarmoqlarga ulanish imkoniyatini 
ta’minlaydi. Bog’lanish ta’minlanadigan fizik xudud o’lchamlariga bog’liq 
holda simsiz tarmoqlarning quyidagi kategoriyalari farqlanadi: - simsiz 
shaxsiy tarmoq (Wireless personal-area network, PAN); - simsiz lokal 
tarmoq (Wireless local-area network, LAN); - simsiz regional tarmoq 
(Wireless metropolitan-area network, MAN): - simsiz global tarmoq 
(Wireless Wide-area network, WAN). Simsiz shaxsiy tarmoqlari 
uzatishning katta bo’lmagan masofasi bilan (17 metrgacha) ajralib turadi 
va katta bo’lmagan binoda ishlatiladi. Bunday tarmoqlarning 
xarakteristikalari o’rtacha bo’lib, uzatish tezligi odatda 2Mb/s dan 
oshmaydi. Bunday tarmoq, masalan, foydalanuvchi PDA sida va uning 
shaxsiy kompyuterida yoki noutbukida ma’lumotlarni simsiz 
sinxronlashni ta’minlashi mumkin. Xuddi shu tariqa printer bilan simsiz 
ulanish ta’minlanadi. Kompyuterni tashqi qurilmalar bilan ulovchi simlar 
chigalliklarining yo’qolishi yetarlicha jiddiy afzallik bo’lib, buning evaziga 
tashqi qurilmalarning boshlang’ich o’rnatilishi va keyingi, zaruriyat 
tug’ilganda, joyining o’zgartirilishi anchagina osonlashadi. - 43 - Simsiz 
lokal tarmoqlar ofislarning ichida va tashqarisida, ishlab chiqarish 
binolarida uzatishlarning yuqori xarakteristikalarini ta’minlaydi. Bunday 
tarmoqlardan 
foydalanuvchilar 
odatda 
noutbuklarni, 
shaxsiy 
kompyuterlarni va katta resurslarni talab etuvchi ilovalarni bajarishga 
qodir protsessorli va katta ekranli PDA larni ishlatishadi. Xizmatchi 
tarmoq xizmatlaridan majlislar zalida yoki binoning boshqa xonalarida 
bo’la turib foydalanashi mumkin. Bu xizmatchiga o’z vazifalarini samarali 
bajarishga imkon beradi. Simsiz lokal tarmoqlar uzatishning 
54Mbit/sgacha tezligida barcha ofis yoki maishiy ilovalar talablarini 
qondirish imkoniga ega. Xarakteristikalari, komponentlari, narxi va 
bajaradigan amallari bo’yicha bunday tarmoqlar Ethernet xilidagi 
an’anaviy simli lokal tarmoqlariga o’xshash. Simsiz regional tarmoqlar 
yuzasi bo’yicha shaxarga teng bo’lgan xududga xizmat qiladi. Aksariyat 
xollarda ilovalarni bajarishda belgilangan ulanish talab etiladi, ba’zida 

---

esa mobillik zarur bo’ladi. Masalan, kasalxonada bunday tarmoq asosiy 
bino va masofadagi klinikalar orasida ma’lumotlarni uzatishni 
ta’minlaydi. Yoki energetik kompaniya bunday tarmoqdan shaxar 
masshtabida foydalanib, turli tumanlardan beriladigan ish naryadlaridan 
foydalanishini ta’minlaydi. Natijada, simsiz regional tarmoqlar mavjud 
tarmoq 
infratuzilmalarini 
bir yerga 
to’playdi 
yoki 
mobil 
foydalanuvchilarga mavjud tarmoq infratuzilmalari bilan ulanishni 
o’rnatishga 
imkon 
beradi. 
Simsiz 
regional 
tarmoqlarning 
xarakteristikalari turlicha. Ulanishlarda infraqizil texnologiyaning 
ishlatilishi ma’lumotlarni uzatish tezligining 100 Gbit/s va undan katta 
bo’lishini ta’minlaydi. Simsiz global tarmoqlar mobil ilovalarning, 
ulardan mamlakat yoki xatto kontinent masshtabida foydalanishni 
ta’minlash bilan ishlanishini ta’minlaydi. Iqtisodiy mulohazalarga 
tayangan holda, telekommunikatsiya kompaniyalari ko’pgina 
foydalanuvchilar uchun uzoq masofadan ulanishni ta’minlovchi simsiz 
global tarmoqning nisbatan qimmat infratuzilmasini yaratadilar. Bunday 
yechimning xarajati barcha foydalanuvchilar o’rtasida taqsimlanadi, 
natijada abonent to’lovi unchalik yuqori bo’lmaydi. Simsiz global 
tarmoq xarakteristikalari nisbatan yuqori emas, ma’lumotlarni 
uzatishning tezligi 56 Kbit/s ni, ba’zida 170 Kbit/s ni tashkil etadi. Simsiz 
global tarmoqlarga xos ilovalar Internetdan foydalanishni, elektron 
pochta xabarlarini uzatish va qabul qilishni, foydalanuvchi uydan yoki 
ofisdan tashqarida bo’lganida korporativ ilovalardan foydalanishni 
ta’minlovchi ilovalardir. Abonentlar, masalan, taksida ketayotganlarida 
yoki shahar bo’yicha sayr qilinayotganlarida ulanishni o’rnatishlari 
mumkin. Umuman, simsiz global tarmoqdan foydalanuvchilar xududiy 
chegaralanmaganlar. Simsiz tarmoq tuzilmasi. Simsiz tarmoqlarda simli 
tarmoqda ishlatiladigan komponentlar ishlatiladi. Ammo, simsiz 
tarmoqlarda axborot xavo muhiti (medium) orqali uzatishga yaroqli 
ko’rinishga o’zgartirilishi lozim. 
18-mavzu:Tahdidlarning turlari ,tahdidlarga qarshi turish 
yo’llari.Kompyuter viruslari 
Bu nima va unga qarshi qanday kurashish kerak? Bu mavzuga o’nlab 
kitoblar va yuzlab maqolalar yozilgan. Kompyuter viruslariga qarshi 
minglab professional mutaxassislar ko’plab kompaniyalarda ish olib 
borishmoqda. Bu mavzu o’ta qiyin va muhimki ko’p e`tiborni talab 
qilmoqda. Kompyuter virusi ma`lumotni yo’qotish sabablaridan biri va 
asosiysi bo’lib qolmoqda. Viruslar ko’plab tashkilot va kompaniyalarni 
ishlarini buzishga olib kelganligi ma`lum. Shunday ma`lumotlar 
mavjudki, Niderlandiya gospitallaridan birida bemorga kompyuter 
qo’ygan tashxis bo’yicha iste`mol qilingan dori oqibatida bemor 
olamdan o’tgan. Bu kompyuter virusining ishi bo’lgan. E`tiborsizlik bilan 
qilingan ishdan kompyuter tezda virus bilan zararlanadi. Inson kasallik 

---

virusi bilan zararlansa issiqligi o’zgarishi, vazni o’zgarishi, xolsizlanish va 
og’riqning paydo bo’lishi ko’zda tutiladi. Kompyuter virusi bilan 
zararlangan kompyuterlarda quyidagilar kuzatiladi: dasturlarning 
ishlashining sekinlashishi, fayllarni hajmi o’zgaradi, g’ayritabiiy va ba`zi 
bir noma`lum xatoliklar, ma`lumotlar va sistema fayllari yo’qotilishi. Ba`zi 
viruslar zararsiz ko’payadi, lekin qo’rqinchli emas. Bu viruslar ekranga 
xato ma`lumot chiqaradi. Ammo, bir turdagi viruslar hujum qiluvchi, 
ya`ni, yomon asoratlar qoldiruvchi hisoblanadi. Masalan, viruslar qattik 
diskdagi ma`lumotlarni o’chirib tashlaydi. Virus nima? Virus(Virus) 
inglizcha ―yuqumli boshlanish‖, ―yomon boshlanish – buzuvchi 
boshlanish‖, ―yuqumli kasal‖ degan ma`nolarni anglatadi. Mashxur 
«doktor» lardan biri D.N.Lozinskiy virusni kotibaga o’xshatadi. Tartibli 
kotibani faraz qilsak, u ishga keladi va stolidagi bir kunda qilishi kerak 
bo’lgan ishlarni - qog’ozlar qatlamini ko’radi. U bir varog’ni ko’paytirib 
bir nusxasini o’ziga ikkinchisini keyingi qo’shni stolga qo’yadi. Keyingi 
stoldagi kotiba ham kamida ikki nusxada ko’paytirib, yana bir kotibaga 
o’tkazadi. Natijada kontoradagi birinchi nusxa bir necha nusxalarga 
aylanadi. Ba`zi nusxalar yana ko’payib boshqa stollarga ham o’tishi 
mumkin. Kompyuter viruslari taxminan shunday ishlaydi, Faqat 
qog’ozlar o’rnida endi dasturlar, kotiba bu - kompyuter. Birinchi buyruq 
«ko’chirish-nusxa olish» bo’lsa, kompyuter buni bajaradi va virus boshqa 
dasturlarga o’tib oladi. Agar kompyuter biror zararlangan dasturni ishga 
tushirsa virus boshqa dasturlarga tarqalib borib butun kompyuterni 
egallashi mumkin. Agar bir dona virusning ko’payishiga 30 sekund vaqt 
ketsa, bir soatdan keyin bu 1000000000 dan ortib ketishi mumkin. 
Aniqrog’i kompyuter xotirasidagi bo’sh joylarni band qilishi mumkin. - 
33 - Xuddi shunday voqea 1988 yili Amerikada sodir bo’lgan. Global 
tarmoq orqali uzatilayotgan ma`lumot orqali virus bir kompyuterdan 
boshqasiga o’tib yurgan. Bu virus Morris virusi deb atalgan. 
Ma`lumotlarni virus qanday yo’q qilishi mumkin degan savolga shunday 
javob berish mumkin: Virus nusxalari boshqa dasturlarga tez ko’payib 
o’tib oladi; Kalendar bo’yicha 13-sana juma kunga to’g’ri kelsa hamma 
xujjatlarni yo’q qiladi. Buni hammaga ma`lum «Jerusalem» («Time» virusi 
ham deb ataladi) virusi juda «yaxshi» amalga oshiradi. Ko’p xollarda 
bilib bo’lmaydi, virus qayerdan paydo bo’ldi. Virusni aniqlanishi 
shundaki, u kompyuter sistemasida joylashib va ko’payib borishiga 
bog’lik. Misol uchun, nazariy jihatdan operatsion sistemada virus 
davolab bo’lmaydi. Bajaruvchi kodning sohasini tuzish va o’zgartirish 
ta`qiqlangan sistema misol bo’lishi mumkin. Virus hosil bo’lishi uchun 
bajariluvchi kodlar ketma-ketligi ma`lum bir sharoitda shakllanishi kerak. 
Kompyuter virusining xossalaridan biri o’z nusxalarini kompyuter 
tarmoqlari orqali bajariluvchi obyektlarga ko’chiradi. Bu nusxalar ham 
o’z-o’zidan ko’payish imkoniyatiga ega. Kompyuter viruslari qanday 
hosil bo’ladi? Biologik viruslardan farqli o’laroq, kompyuter viruslarini 
inson tomonidan tuziladi. Viruslar kompyuter foydalanuvchilariga katta 

---

zarar yetkazadi. Ular kompyuter ishini to’xtatadi yoki qattiq diskdagi 
ma`lumotlarni o’chiradi. Virus sistemaga bir necha yo’llar bilan tushishi 
mumkin: ma’lumot tashuvchi qurilmalar, dasturiy ta`minot yuklangan 
CD-ROM, tarmoq interfeysi yoki modemli bog’lanish, global Internet; 
tarmog’idagi elektron pochta. Ma’lumot tashuvchi qurilma virusdan 
zararlanishi oson. Zararlangan kompyuterga ma’lumot tashuvchi 
qurilmani solib o’qitilganda diskning bosh sektoriga virus tushadi. 
Internet ma`lumotlar almashinishiga katta imkoniyat yaratadi. Lekin, 
kompyuter viruslari va zararli dasturlar tarqalishi uchun yaxshi muhit 
yaratadi. Albatta Internetdan olingan barcha ma`lumotlarda virus bor 
deb bo’lmaydi. Kompyuterda ishlovchi ko’pchilik mutaxassislar va 
operatorlar qabul qilinadigan ma`lumotlarni viruslardan tekshirishni 
doimo bajaradi. Internet da ishlayotgan har bir kishi uchun yaxshi 
antivirus himoya zarur. «Kasperskiy laboratoriyasi» texnik ta`minot 
xizmati statistikasiga ko’ra, viruslardan zararlangan xolatlarning 85% i 
elektron pochta orqali sodir bo’lgan. 1999 yilga nisbatan xozirgi kunda 
bu ko’rsatkich 70 % tashkil etadi. «Kasperskiy laboratoriyasi» elektron 
pochtalarga yaxshi antivirus himoyasi kerakligini ta`kidlaydi. Virus 
tuzuvchilarga elektron pochta juda qulay. Amaliyot shuni ko’rsatadiki, 
ommabop dasturlar, operatsion sistemalar, ma`lumotlarni uzatish 
texnologiyalari uchun viruslar ko’plab tuzilmoqda. Xozirda elektron 
pochta biznes va boshqa sohalarda muloqot uchun asosiy vosita bo’lib 
qolmoqda. Shuning uchun virus tuzuvchilari elektron pochtaga 
diqqatini qaratmoqda. - 34 - Kompyuter virusining ko’p ta’riflari 
mavjud. Birinchi ta’rifni 1984 yili Fred Koen bergan: "Kompyuter virusi - 
boshqa dasturlarni, ularga o’zini yoki o’zgartirilgan nusxasini kiritish 
orqali, ularni modifikatsiyalash bilan zaharlovchi dastur. Bunda kiritilgan 
dastur keyingi ko’payish qobiliyatini saqlaydi". Virusning o’z-o’zidan 
ko’payishi va hisoblash jarayonini modifikatsiyalash qobiliyati bu 
ta’rifdagi tayanch tushunchalar hisoblanadi. Kompyuter virusining ushbu 
xususiyatlari tirik tabiat organizmlarida biologik viruslarning 
parazitlanishiga o’hshash. Hozirda kompyuter virusi deganda quyidagi 
xususiyatlarga ega bo’lgan dasturiy kod tushuniladi: - asliga mos kelishi 
shart bo’lmagan, ammo aslining xususiyatlariga (o’z-o’zini tiklash) ega 
bo’lgan nusxalarni yaratish qobiliyati; - hisoblash tizimining bajariluvchi 
ob’ektlariga 
yaratiluvchi 
nusxalarning 
kiritilishini 
ta’minlovchi 
mexanizmlarning mavjudligi. Ta’kidlash lozimki, bu xususiyatlar zaruriy, 
ammo yetarli emas. Ko’rsatilgan xususiyatlarni hisoblash muhitidagi 
zarar keltiruvchi dastur ta’sirining destruktivlik va sir boy bermaslik 
xususiyatlari bilan to’ldirish lozim. Viruslarni quyidagi asosiy alomatlari 
bo’yicha turkumlash mumkin: - yashash makoni; - operatsion tizim; - 
ishlash algoritmi xususiyati; - destruktiv imkoniyatlari. Kompyuter 
viruslarini yashash makoni, boshqacha aytganda viruslar kiritiluvchi 
kompyuter tizimi obyektlarining xili bo’yicha turkumlash asosiy va keng 
tarqalgan turkumlash hisoblanadi. Yashash makoni bo’yicha kompyuter 

---

viruslarining turkumlanishi. - 35 - Fayl viruslari bajariluvchi fayllarga turli 
usullar bilan kiritiladi (eng ko’p tarqalgan viruslar xili), yoki fayl-
yo’ldoshlarni (kompanon viruslar) yaratadi yoki faylli tizimlarni (link-
viruslar) tashkil etish xususiyatidan foydalanadi. Yuklama viruslar o’zini 
diskning yuklama sektoriga (boot - sektoriga) yoki vinchesterning tizimli 
yuklovchisi (Master Boot Record) bo’lgan sektorga yozadi. Yuklama 
viruslar tizim yuklanishida boshqarishni oluvchi dastur kodi vazifasini 
bajaradi. Makroviruslar axborotni ishlovchi zamonaviy tizimlarning 
makrodasturlarini va fayllarini, xususan MicroSoft Word, MicroSoft Excel 
va h. kabi ommaviy muharrirlarning fayl-xujjatlarini va elektron 
jadvallarini zaharlaydi. Tarmoq viruslari o’zini tarqatishda kompyuter 
tarmoqlari va elektron pochta protokollari va komandalaridan 
foydalanadi. Ba’zida tarmoq viruslarini "qurt" xilidagi dasturlar deb 
yuritishadi. Tarmoq viruslari Internet-qurtlarga (Internet bo’yicha 
tarqaladi), IRC-qurtlarga (chatlar, Internet Relay Chat) bo’linadi. 
Kompyuter viruslarining bajarilish davri, odatda, beshta bosqichni o’z 
ichiga oladi: 1. Virusni xotiraga yuklash. 2. Qurbonni qidirish. 3. Topilgan 
qurbonni zaharlash. 4. Destruktiv funktsiyalarni bajarish. 5. Boshqarishni 
virus dastur-eltuvchisiga o’tkazish. Virusni xotiraga yuklash. Virusni 
xotiraga yuklash operatsion tizim yordamida virus kiritilgan bajariluvchi 
ob’ekt bilan bir vaqtda amalga oshiriladi. Qurbonni qidirish. Qurbonni 
qidirish usuli bo’yicha viruslar ikkita sinfga bo’linadi. Birinchi sinfga 
operatsion tizim funktsiyalaridan foydalanib faol qidirishni amalga 
oshiruvchi viruslar kiradi. Ikkinchi sinfga qidirishning passiv 
mexanizmlarini amalga oshiruvchi, ya’ni dasturiy fayllarga tuzoq 
qo’yuvchi viruslar taalluqli. Topilgan qurbonni zaharlash. Oddiy holda 
zaharlash deganda qurbon sifatida tanlangan ob’ektda virus kodining 
o’z-o’zini nusxalashi tushuniladi. Destruktiv funktsiyalarni bajarish. 
Destruktiv imkoniyatlari bo’yicha beziyon, xavfsiz, xavfli va juda xavfli 
viruslar farqlanadi. Beziyon viruslar - o’z-o’zidan tarqalish mexanizmi 
amalga oshiriluvchi viruslar. Ular tizimga zarar keltirmaydi, faqat 
diskdagi bo’sh xotirani sarflaydi xolos. Xavfsiz viruslar - tizimda 
mavjudligi turli taassurot (ovoz, video) bilan bog’liq viruslar, bo’sh 
xotirani kamaytirsada, dastur va ma’lumotlarga ziyon yetkazmaydi. 
Xavfli viruslar - kompyuter ishlashida jiddiy nuqsonlarga sabab bo’luvchi 
viruslar. Natijada dastur va ma’lumotlar buzilishi mumkin. Juda xavfli 
viruslar - dastur va ma’lumotlarni buzilishiga hamda kompyuter 
ishlashiga zarur axborotni o’chirilishiga bevosita olib keluvchi, 
muolajalari oldindan ishlash algoritmlariga joylangan viruslar. 
Boshqarishni virus dastur — eltuvchisiga o’tkazish. Ta’kidlash lozimki, 
viruslar buzuvchilar va buzmaydiganlarga bo’linadi. Buzuvchi viruslar 
dasturlar zaharlanganida ularning ishga layoqatligini saqlash xususida 
qayg’urmaydilar, shu sababli ularga ushbu bosqichning ma’nosi yo’q. - 
36 - Buzmaydigan viruslar uchun ushbu bosqich xotirada dasturni 
korrekt ishlanishi shart bo’lgan ko’rinishda tiklash va boshqarishni virus 

---

dastur-eltuvchisiga o’tqazish bilan bog’liq. 
19-mavzu: Elektron pochta va Internet xavsziligi.Tarmoqlararo himoya 
ekrani. 
Internet ning gurillab rivojlanishi natijasida dunyoda axborotni tarqatish 
va foydalanishda sifatiy o’zgarish sodir bo’ldi. Internet foydalanuvchilari 
arzon va qulay kommunikatsiyaga ega bo’ldilar. Korxonalar Internet 
kanallaridan jiddiy tijorat va boshqaruv axborotlarini uzatish 
imkoniyatlariga qiziqib qoldilar. Ammo Internetning qurilishi printsipi 
niyati buzuq odamlarga axborotni o’g’irlash yoki atayin buzish 
imkoniyatini yaratdi. Odatda TCP/IP protokollar va standart Internet-
ilovalar (e-mail, Web, FTP) asosida qurilgan korporativ va idora 
tarmoqlari suqilib kirishdan kafolatlanmaganlar. Internetning hamma 
yerda tarqalishidan manfaat ko’rish maqsadida tarmoq xujumlariga 
samarali qarshilik ko’rsatuvchi va biznesda ochiq tarmoqlardan faol va 
xavfsiz foydalanishga imkon beruvchi virtual xususiy tarmoq VPN 
yaratish ustida ishlar olib borildi. Natijada 1990 yilning boshida virtual 
xususiy tarmoq VPN kontseptsiyasi yaratildi. "Virtual" iborasi VPN 
atamasiga ikkita uzel o’rtasidagi ulanishni vaqtincha deb ko’rilishini 
ta’kidlash maqsadida kiritilgan. Haqiqatan, bu ulanish doimiy, qat’iy 
bo’lmay, faqat ochiq tarmoq bo’yicha trafik o’tganida mavjud bo’ladi. 
Virtual tarmoq VPNlarni qurish kontseptsiyasi asosida yetarlicha oddiy 
g’oya yotadi: agal global tarmoqda axborot almashinuvchi ikkita uzel 
bo’lsa, bu uzellar orasida ochiq tarmoq orqali uzatilayotgan 
axborotning konfidentsialligini va yaxlitligini ta’minlovchi virtual 
himoyalangan tunnel qurish zarur va bu virtual tunneldan barcha 
mumkin bo’lgan tashqi faol va passiv kuzatuvchilarning foydalanishi 
xaddan tashqari qiyin bo’lishi lozim. SHunday qilib, VPN tunneli ochiq 
tarmoq orqali o’tkazilgan ulanish bo’lib, u orqali virtual tarmoqning 
kriptografik himoyalangan axborot paketlari uzatiladi. Axborotni VPN 
tunneli bo’yicha uzatilishi jarayonidagi himoyalash quyidagi vazifalarni 
bajarishga asoslangan: - o’zaro aloqadagi taraflarni autentifikatsiyalash; 
- uzatiluvchi ma’lumotlarni kriptografik berkitish (shifrlash); - 
etkaziladigan axborotning haqiqiyligini va yaxlitligini tekshirish. Bu 
vazifalar bir biriga bog’liq bo’lib, ularni amalga oshirishda axborotni 
kriptografik 
himoyalash 
usullaridan 
foydalaniladi. 
Bunday 
himoyalashning samaradorligi simmetrik va asimmetrik kriptografik 
tizimlarning birgalikda ishlatilishi evaziga ta’minlanadi. VPN qurilmalari 
tomonidan shakllantiriluvchi VPN tunneli himoyalangan ajratilgan liniya 
xususiyatlariga ega bo’lib, bu himoyalangan ajratilgan liniyalar 
umumfoydalanuvchi tarmoq, masalan Internet doirasida, saflanadi. VPN 
qurilmalari virtual xususiy tarmoqlarda VPN-mijoz, VPN-server yoki VPN 
xavfsizligi shlyuzi vazifasini o’tashi mumkin. VPN-mijoz odatda shaxsiy 

---

kompyuter asosidagi dasturiy yoki dasturiy-apparat kompleksi bo’lib, 
uning tarmoq dasturiy ta’minoti u boshqa VPN-mijoz, VPN-server yoki 
VPN xavfsizligi shlyuzlari bilan almashinadigan trafikni shifrlash va 
autentifikatsiyalash uchun modifikatsiyalanadi. - 41 - VPN-server server 
vazifasini o’tovchi, kompyuterga o’rnatiluvchi dasturiy yoki dasturiy-
apparat kompleksidan iborat. VPN-server tashqi tarmoqlarning ruxsatsiz 
foydalanishidan serverlarni himoyalashni hamda alohida kompyuterlar 
va mos VPNmahsulotlari orqali himoyalangan lokal tarmoq 
segmentlaridagi kompyuterlar bilan himoyalangan ulanishlarni tashkil 
etishni ta’minlaydi. VPN-server VPN-mijozning server platformalari 
uchun funktsional analog hisoblanadi. U avvalo VPN-mijozlar bilan 
ko’pgina ulanishlarni madadlovchi kengaytirilgan resurslari bilan ajralib 
turadi. VPN-server mobil foydalanuvchilar bilan ulanishlarni ham 
madadlashi mumkin. VPN xavfsizlik shlyuzi. (Security gateway) ikkita 
tarmoqqa ulanuvchi tarmoq qurilmasi bo’lib, o’zidan keyin joylashgan 
ko’p sonli xostlar uchun shifrlash va autentifikatsiyalash vazifalarini 
bajaradi. VPN xavfsizligi shlyuzi shunday joylashtiriladiki, ichki korporativ 
tarmoqqa atalgan barcha trafik u orqali o’tadi. VPN xavfsizligi 
shlyuzining adresi kiruvchi tunnellanuvchi paketning tashqi adresi 
sifatida ko’rsatiladi, paketning ichki adresi esa shlyuz orqasidagi 
muayyan xost adresi hisoblanadi. VPN xavfsizligi shlyuzi alohida dasturiy 
yechim, alohida apparat qurilmasi, hamda VPN vazifalari bilan 
to’ldirilgan marshrutizatorlar yoki tarmoqlararo ekran ko’rinishida 
amalga oshirilishi mumkin. Axborot uzatishning ochiq tashqi muhiti 
ma’lumot uzatishning tezkor kanallarini (Internet muhiti) va aloqaning 
sekin ishlaydigan umumfoydalanuvchi kanallarini (masalan, telefon 
tarmog’i kanallarini) o’z ichiga oladi. Virtual xususiy tarmoq VPNning 
samaradorligi aloqaning ochiq kanallari bo’yicha aylanuvchi 
axborotning himoyalanish darajasiga bog’liq. Ochiq tarmoq orqali 
ma’lumotlarni xavfsiz uzatish uchun inkapsulyatsiyalash va tunnellash 
keng ishlatiladi. Tunnellash usuli bo’yicha ma’lumotlar paketi 
umumfoydalanuvchi tarmoq orqali xuddi oddiy ikki nuqtali ulanish 
bo’yicha uzatilganidek uzatiladi. Har bir "jo’natuvchi-qabul qiluvchi" 
juftligi orasiga bir protokol ma’lumotlarini boshqasining paketiga 
inkapsulyatsiyalashga imkon beruvchi o’ziga xos tunnel-mantiqiy 
ulanish o’rnatiladi. Tunnellashga binoan, uzatiluvchi ma’lumotlar 
portsiyasi xizmatchi hoshiyalar bilan birga yangi "konvert"ga "joylash" 
amalga oshiriladi. Bunda pastroq sath protokoli paketi yuqoriroq yoki 
xudi shunday sath protokoli paketi ma’lumotlari maydoniga 
joylashtiriladi. Ta’kidlash lozimki, tunnelashning o’zi ma’lumotlarni 
ruxsatsiz foydalanishdan yoki buzishdan himoyalamaydi, ammo 
tunnellash tufayli inkapsulyatsiyalanuvchi dastlabki paketlarni to’la 
kriptografik himoyalash imkoniyati paydo bo’ladi. Uzatiluvchi 
ma’lumotlar konfidentsialligini ta’minlash maqsadida jo’natuvchi 
dastlabki paketlarni shifrlaydi, ularni, yangi IP- sarlavha bilan tashqi 

---

paketga joylaydi va tranzit tarmoq bo’yicha jo’natadi - 42 - Simsiz aloqa 
tizimlarida axborot himoyasi. Simsiz qurilmalar xavfsizligi muammolari 
Simsiz tarmoqlar odamlarga simli ulanishsiz o’zaro bog’lanishlariga 
imkon beradi. Bu siljish erkinligini va uy, shahar qismlaridagi yoki 
dunyoning olis burchaklaridagi ilovalardan foydalanish imkonini 
ta’minlaydi. Simsiz tarmoqlar odamlarga o’zlariga qulay va xoxlagan 
joylarida elektron pochtani olishlariga yoki Web-sahifalarni ko’zdan 
kechirishlariga imkon beradi. Simsiz tarmoqlarning turli xillari mavjud, 
ammo ularning eng muhim xususiyati bog’lanishning kompyuter 
qurilmalari orasida amalga oshirilishidir. Kompyuter qurilmalariga 
shaxsiy raqamli yordamchilar (Personal digital assistance, PDA), 
noutbuklar, shaxsiy kompyuterlar, serverlar va printerlar taalluqli. 
Odatda uyali telefonlarni kompyuter qurilmalari qatoriga kiritishmaydi, 
ammo eng yangi telefonlar va hatto naushniklar ma’lum hisoblash 
imkoniyatlariga va tarmoq adapterlariga ega. Yaqin orada elektron 
qurilmalarning aksariyati simsiz tarmoqlarga ulanish imkoniyatini 
ta’minlaydi. Bog’lanish ta’minlanadigan fizik xudud o’lchamlariga bog’liq 
holda simsiz tarmoqlarning quyidagi kategoriyalari farqlanadi: - simsiz 
shaxsiy tarmoq (Wireless personal-area network, PAN); - simsiz lokal 
tarmoq (Wireless local-area network, LAN); - simsiz regional tarmoq 
(Wireless metropolitan-area network, MAN): - simsiz global tarmoq 
(Wireless Wide-area network, WAN). Simsiz shaxsiy tarmoqlari 
uzatishning katta bo’lmagan masofasi bilan (17 metrgacha) ajralib turadi 
va katta bo’lmagan binoda ishlatiladi. Bunday tarmoqlarning 
xarakteristikalari o’rtacha bo’lib, uzatish tezligi odatda 2Mb/s dan 
oshmaydi. Bunday tarmoq, masalan, foydalanuvchi PDA sida va uning 
shaxsiy kompyuterida yoki noutbukida ma’lumotlarni simsiz 
sinxronlashni ta’minlashi mumkin. Xuddi shu tariqa printer bilan simsiz 
ulanish ta’minlanadi. Kompyuterni tashqi qurilmalar bilan ulovchi simlar 
chigalliklarining yo’qolishi yetarlicha jiddiy afzallik bo’lib, buning evaziga 
tashqi qurilmalarning boshlang’ich o’rnatilishi va keyingi, zaruriyat 
tug’ilganda, joyining o’zgartirilishi anchagina osonlashadi.Simsiz 
tarmoqlarda simli tarmoqda ishlatiladigan komponentlar ishlatiladi. 
Ammo, simsiz tarmoqlarda axborot xavo muhiti (medium) orqali 
uzatishga yaroqli ko’rinishga o’zgartirilishi lozim. - 44 - 
Foydalanuvchilar. Simsiz tarmoq foydalanuvchiga xizmat qilishligi 
sababali, foydalanuvchiga simsiz tarmoqning muhim qismi sifatida 
qarash mumkin. Foydalanuvchi simsiz tarmoqdan foydalanish jarayonini 
boshlaydi va uning o’zi tugallaydi. SHu sababli unga "oxirgi 
foydalanuvchi" atamasi joiz hisoblanadi. Odatda, foydalanuvchi simsiz 
tarmoq bilan o’zaro aloqani ta’minlash bilan bir qatorda, muayyan 
ilovalar bilan bog’liq boshqa vazifalarni bajaruvchi kompyuter 
qurilmalari (computer device) bilan ish ko’radi. Mobillik - simsiz 
tarmoqning eng sezilarli afzalliklaridan biridir. Masalan, mobillik 
xususiyatidan qandaydir bino bo’yicha xarakatlanuvchi va o’zining 

---

PDAsi yordamida elektron pochtani oluvchi yoki jo’natuvchi odam 
foydalanadi. Bu holda PDA simsiz tarmoq infratuzilmasiga uzluksiz yoki 
tez-tez tiklanuvchi ulanishni ta’minlashi lozim. Kompyuter qurilmalari. 
Kompyuter qurilmalarining (ba’zida ularni mijozlar deb atashadi) 
ko’pgina xillari simsiz tarmoq bilan ishlayoladi. Ba’zi kompyuter 
qurilmalari foydalanuvchilar uchun atayin qurilgan bo’lsa, boshqalari 
oxirgi tizim hisoblanadi. 
20-mavzu: Kriptografik xavsizlik vositalari.Raqamli imzo. 
Masala sharti Blowish simmetrik blokli shirlash algoritmi tadqiqiga 
bag`ishlangan. Bu ishni bajarish uchun, yani tahlillash ishini ikki bosqichda 
amalga oshirishga harakat qildim. Bunda biz dastlab blokli algoritmlarni 
tahlil qilamiz va tuzulishini o`rganib chiqamiz. So`ngra esa Blowfish 
algoritmini boshqa algaritmlar bilan solishtirgandagi natijalari bilan 
taqqoslaymiz. Oxirida blowfish shifrlash dasturi ishlash jarayoni bilan 
tanishib, olingan natijalar orqali xulosalar chiqaramiz. 
«Kriptografiya» atamasi dastlab «yashirish, yozuvni bеrkitib qo‘ymoq» 
ma’nosini bildirgan. Birinchi marta u yozuv paydo bo‘lgan davrlardayoq 
aytib o‘tilgan. Hozirgi vaqtda kriptografiya dеganda har qanday shakldagi, 
ya’ni diskda saqlanadigan sonlar ko‘rinishida yoki hisoblash tarmoqlarida 
uzatiladigan xabarlar ko‘rinishidagi axborotni yashirish tushuniladi. 
Kriptografiyani raqamlar bilan kodlanishi mumkin bo‘lgan har qanday 
axborotga nisbatan qo‘llash mumkin. Maxfiylikni ta’minlashga qaratilgan 
kriptografiya kеngroq qo‘llanilish doirasiga ega. Aniqroq aytganda, 
kriptografiyada qo‘llaniladigan usullarning o‘zi axborotni himoyalash bilan 
bog‘liq bo‘lgan ko‘p jarayonlarda ishlatilishi mumkin. 
Kriptografiya axborotni ruxsatsiz kirishdan himoyalab, uning 
maxfiyligini ta’minlaydi. Masalan, to‘lov varaqlarini elеktron pochta orqali 
uzatishda uning o‘zgartirilishi yoki soxta yozuvlarning qushilishi mumkin. 
Bunday hollarda axborotning yaxlitligini ta’minlash zaruriyati paydo bo‘ladi. 
Umuman olganda kompyutеr tarmog‘iga ruxsatsiz kirishning mutlaqo oldini 
olish mumkin emas, lеkin ularni aniqlash mumkin. Axborotning yaxlitligini 
tеkshirishning bunday jarayoni, ko‘p hollarda, axborotning haqiqiyligini 
ta’minlash dеyiladi. Kriptografiyada qo‘llaniladigan usullar ko‘p bo‘lmagan 
o‘zgartirishlar bilan axborotlarning haqiqiyligini ta’minlashi mumkin. 
Sirli (maxfiy) aloqalar sohasi kriptologiya dеb aytiladi. Ushbu so‘z 
yunoncha «kripto» — sirli va «logus» — xabar ma’nosini bildiruvchi 
so‘zlardan iborat. Kriptologiya ikki yo‘nalish, ya’ni kriptografiya va 
kriptotahlildan iborat. 

---

Kriptografiyaning vazifasi xabarlarning maxfiyligini va haqiqiyligini 
ta’minlashdan iborat. 
Kriptotahlilning vazifasi esa kriptograflar tomonidan ishlab chiqilgan 
himoya tizimini ochishdan iborat. 
Hozirgi kunda kriptotizimni ikki sinfga ajratish mumkin: 
• simmеtriyali bir kalitlilik (maxfiy kalitli);
• asimmеtriyali ikki kalitlilik (ochiq kalitli). 
Simmеtriyali tizimlarda quyidagi ikkita muammo mavjud: 
1) Axborot almashuvida ishtirok etuvchilar qanday yo‘l bilan maxfiy 
kalitni bir-birlariga uzatishlari mumkin? 
2) Jo‘natilgan xabarning haqiqiyligini qanday aniqlasa bo‘ladi? 
Ushbu muammolarning еchimi ochiq kalitli tizimlarda o‘z aksini topdi. 
Ochiq kalitli asimmеtriyali tizimda ikkita kalit qo‘llaniladi. Biridan 
ikkinchisini hisoblash usullari bilan aniqlab bo‘lmaydi. 
Birinchi kalit axborot jo‘natuvchi tomonidan shifrlashda ishlatilsa, 
ikkinchisi axborotni qabul qiluvchi tomonidan axborotni tiklashda 
qo‘llaniladi va u sir saqlanishi lozim.