Ona tili darslik

4 -§.  So‘zlarning shakl va ma’no munosabatiga ko‘ra turlari 
 
Tildagi  so‘zlar  shakl  va  ma’no  xususiyatlariga  ko‘ra  o‘zaro  turli 
munosabatda  bo‘ladi.  So‘zlarning  ayrimlari  shakl  jihatdan,  ayrimlari  ma’no 
jihatdan,  ba’zilari  esa  talaffuzi  jihatidan  o‘xshash  bo‘ladi.  SHu  xususiyatlariga 
ko‘ra so‘zlar quyidagi guruhlarga bo‘linadi: 
1.Omonim  so‘zlar.  SHakli  (yozilishi  va  aytilishi)  bir  xil,  ma’nosi  har  xil 
so‘zlar  omonimlar  deyiladi.  Omonim  so‘zi  grekcha  «bir  xil»  degan  ma’noni 
ifodalaydi. Masalan: ot - hayvon, ot - uloqtirmoq, ot - ism; og‘iz - insonning tana 
a’zosi,  og‘iz  -  yangi  tuqqan  sigir  sutidan  tayyorlanadigan  taom;  chang  -  to‘zon, 

---

 
 
52 
gard,  g‘ubor,  chang  –  to‘rtburchak,  yassi  quti  shaklidagi  torlar  tortilgan  qo‘sh 
cho‘p bilan chalinadigan musiqa asbobi; qovoq - insonning tana a’zosi, ot, qovoq - 
poliz ekini, ot. 
Omonim  so‘zlar  turkumiga  (yuz  –  insonning  tana  a’zosi,  ot;  yuz  -  miqdor 
bildiruvchi son) oid bo‘ladi. 
Omonimlar  2  turga  ajratiladi:  1)  lug‘aviy  omonimlar;  2)  grammatik 
omonimlar. Lug‘aviy omonimlar:  
1) so‘zlar doirasida; 2) iboralar doirasida bo‘ladi. 
1.Omonimlik  hodisasi  so‘z  bilan  so‘z  doirasida  bo‘lsa,  leksik  omonim 
deyiladi.  Masalan:  kul  (ot)  –  biror  narsaning  yonishi  natijasida  hosil  bo‘ladigan 
kukun. U oshxona oldida turgan kul chelakni olishga buyurdi. (P.Tursun) Kul (fe’l) 
-  zavq  shovqini,  xursandchilik  bildiruvchi  tovushlar  chiqarmoq.  Nega  Aziz  bu 
qadar shod: YUzi kuladi, ko‘zlari yonadi? (H.G‘ulom) 
2.Omonimlik  hodisasi  ibora  bilan  ibora  doirasida  bo‘lsa,  frazeologik 
omonim  deyiladi. Masalan: bosh ko‘tarmoq -  qarshi  qo‘zg‘  olon ko‘tarmoq,  bosh 
ko‘tarmoq - tuzalmoq, sog‘aya boshlamoq. 
Grammatik omonimlar qo‘shimchalar doirasidagi shakliy tenglikdir. SHakli 
bir xil, ma’nosi har xil qo‘shimchalarga grammatik omonimlar deyiladi. Masalan: -
im  qo‘shimchasi bilim  –  ot  yasovchi  qo‘shimcha,  fe’ldan  ot  yasaydi.  Kitobim  –  I 
shaxs,  birlik  qo‘shimchasi;  -ki  (tepki)  –  ot  yasovchi  qo‘shimcha,  -ki  (kechki)  – 
sifat yasovchi qo‘shimcha. 
Ba’zi  omonim  so‘zlar  qo‘shimchalar  olganda  ham  omonimlik  shaklini 
saqlab  qoladi.  Masalan,  ter+im,  ter+im.  Birinchi  so‘z  –ter  ot  turkumiga  oid  so‘z 
bo‘lib,  I  shaxs,  birlik  egalik  qo‘shimchasini  olgan,  ikkinchisi  fe’l  turkumiga  oid 
so‘z  ot  yasovchi  –im  qo‘shimchasini  olgan.  Bu  so‘zlar  bir  xil  shaklini  saqlab 
qolgan. 
Qo‘shimchalar  qo‘shilganda  ham  omonimlik  shaklini  saqlab  qoladigan 
so‘zlar  omoformalar  deyiladi.  Omoformalar  bir  xil  so‘z  turkumiga  ham,  boshqa-
boshqa so‘z turkumiga ham oid bo‘ladi. Masalan, 1) bog‘  - mevazor (ot); 2) bog‘  
- bog‘ich (ot). Ularning qo‘shimcha olgandan keyingi grammatik shakllari: 
1) bog‘ ni, bog‘ ning, bog‘ dan; 
2) bog‘ ni, bog‘ ning,bog‘ dan. 
Qiyoslang: oq (sifat)+ar – fe’l yasovchi qo‘shimcha; 
oq (fe’l)+ar – sifatdosh hosil qiluvchi qo‘shimcha. 
Omonimlar badiiy adabiyotda tuyuq janrida, og‘zaki so‘zlashuv nutqida so‘z 
o‘yinlari, askiyalarda qo‘llanadi. 
Omonimlar  ko‘p  ma’noli  so‘zlar  ma’nosidagi  bog‘lanishning  yo‘qolishi, 
so‘zlardagi fonetik o‘zgarishlar va boshqa tildan so‘z o‘zlashishi jarayonida yuzaga 
keladi. Masalan: 1) bog‘  (mevazor) tojik tilidan kirgan, bog‘  (bog‘ich) o‘zbekcha 
so‘z; 2) dam – nafas (o‘z ma’nosi), dam - bosqon (ko‘chma ma’no), dam - xordiq 
(ko‘chma  ma’no).  2-misolda  polisemiya  hodisasi  yo‘qolib,  omonimiya  hodisasi 
yuzaga keldi. 
Sinonim  so‘zlar.  SHakli  har  xil,  ma’nosi  bir-biriga  yaqin  bo‘lgan  so‘zlar 
sinonim  deyiladi.  Sinonim  so‘zlar  bir  predmet  hodisaning  (taom,  ovqat;  baxt, 
iqbol, tole, saodat), belgining (sezgir, ziyrak, tuyg‘un; aniq, ochiq-ravshan, yorqin, 

---

 
 
53 
oydin,  ayon),  harakatning  (yordamlashmoq,  ko‘maklashmoq)  bir  necha  nomi. 
Sinonim  so‘zi  grekcha  «bir  nomli»  degan  ma’noni  ifodalaydi.  SHuning  uchun 
sinonimik hodisa bir so‘z turkumi doirasida yuzaga keladi. 
Sinonim  so‘zlar  aynan  bir  predmet,  belgi,  harakat  tushunchasini  ham, 
qo‘shimcha  ma’no  ottenkalari  bilan  farqlanadigan  predmet,  belgi,  harakat 
tushunchalarini ham anglatadi. Masalan, tilshunoslik – lingvistika sinonimlarining 
ma’nosi aynan bir xil. Yig‘lamoq, yig‘lamsiramoq sinonimlarining ma’nosida farq 
mavjud. 
Bir ma’no atrofida birlashgan so‘zlar guruhi sinonimik qatorni tashkil etadi. 
Masalan:  odam  –  kishi  –  inson  –  bashar;  davolamoq,  tuzatmoq;  yorug‘    -  nurli  - 
charog‘ on, yorqin – munavvar. 
Sinonimik qatorni tuzishda ma’nodosh so‘zlar uchu nasos qilib olingan so‘z 
bosh  so‘z  (dominanta)  deyiladi.  Sinonimik  guruhdagi  ma’noli,  barcha  nutq 
uslublarida  qo‘llanadigan,  adabiy  tilga  mansub,  ma’no  doirasi  keng  bo‘lgan  so‘z 
bosh so‘z sifatida tanlab olinadi: botir - qahramon – dov yurak - qo‘rqmas – jasur. 
Sinonimik  qatorni  belgilashda  so‘zlarning  yagona  umumiy  belgisiga 
asoslanadi.  Masalan:  uy  va  bino  so‘zlari  bir-biriga  yaqin  ma’noli  bo‘lsa  ham,  uy 
so‘ziga  xos  asosiy  tushuncha  bilan  (odam  yashaydigan  joy)  «bino»  so‘zi 
ifodalaydigan tushuncha (imorat) o‘rtasida umumiylik yo‘qligi uchun ular sinonim 
bo‘la olmaydi. 
Jins  va  tur  munosabatidagi  (daraxt  –  jins,  olma  –  tur),  predmet  yoki 
harakatning  bir  tomonini  obrazli  qilib,  bo‘rttirib  ifodalaydigan  so‘zlar  o‘sha 
predmet yoki harakat tushunchasiga kirishi mumkin bo‘lgan tushunchani ifodalasa 
ham,  predmet  yoki  harakatni  to‘laligicha  anglatmaganligi,  obrazlilik  asosiy 
tushunchaga  nisbatan  kuchli  bo‘lsa  (chuldiramoq,  ping‘illamoq,  pichirlamoq, 
shipshitmoq,  to‘ng‘illamoq,  vag‘illamoq  so‘zlari  gapirmoq  so‘ziga  sinonim 
bo‘lmaydi),  mohiyat  jihatdan  bir-biridan  keskin  farq  qiladigan  sotsial  tuzumlarga 
xos  bo‘lgan  tushunchalarni  ifodalasa  (mirshab  –  militsioner)  ular  o‘zaro  sinonim 
bo‘la olmaydi
14
. 
Sinonimlarning  quyidagi  turlari  mavjud:  1)  lug‘aviy  sinonimlar;  2) 
grammatik sinonimlar. 
1. Lug‘aviy sinonimlar: 1) so‘zlar doirasida (bezak, ziynat, hasham); 2) so‘z 
va  iboralar  doirasida  (ayyor  -  mug‘ambir  –  pixini  yorgan,  ilonning  yog‘ini 
yalagan);  3)  iboralar  doirasida  (og‘ziga  talqon  solmoq  -  og‘zida  qatiq  ivitmoq) 
bo‘ladi. 
2. Grammatik sinonimlar qo‘shimchalar doirasida bo‘ladi. 
Sinonim so‘zlar o‘zbek tilining ichki taraqqiyoti asosida (kun - quyosh, ish – 
yumush,  qari  –  keksa)  va  boshqa  tildan  so‘z  olish  natijasida  (shox  (o‘zbekcha)  – 
muguz (tojikcha), orzu (tojikcha) – tilak (o‘zbekcha), buloq (o‘zbekcha) – chashma 
(tojikcha),      adabiy  tilga  xos  so‘z  bilan  shevaga  xos  so‘zlar  (go‘zal  –  suluv  – 
ko‘xlik  –  xushro‘y)  yoki  shevaga  oid  bir  necha  so‘zlar  doirasida  (chelak  –  satil  - 
paqir) yuzaga keladi. 
 
                                                 
14
 M.Mirzayev va b. O`zbek tili, T.O`qituvchi, 1978. 

---

 
 
54