|
ko‘rsatilgan qatorni aniqlang.
A) to‘ldiruvchi, aniqlovchi, hol, kesim B) to‘ldiruvchi, aniqlovchi, kesim C) to‘ldiruvchi, ega,
hol, kesim D) to‘ldiruvchi, ega, kesim
GAPNING UYUSHIQ BO‘LAKLARI
1-§. Uyushiq bo‘laklar haqida umumiy ma’lumot
Gapda bir xil so‘roqqa javob bo‘lib, bir xil sintaktik vazifasini bajaradigan,
o‘zaro teng aloqaga kirishgan, bir umumiy bo‘lakka bog‘lanadigan gap bo‘laklari
gapning uyushiq bo‘laklari deyiladi. Masalan: Odamning eng shirin, lazzatli va
halol taomi o‘z mehnati, qo‘l kuchi bilan topgan rizqidir. («Oz-oz o‘rganib dono
bo‘lur»). Mazkur gapda eng shirin, lazzatli va halol hamda o‘z mehnati, qo‘l kuchi
bilan guruh so‘zshakllari uyushib kelgan. Bunda birinchi guruhdagi so‘zshakllar
bir xil so‘roqqa - qanday? degan so‘rog‘iga javob bo‘lib, sifatlovchi vazifasini
bajargani holda, taomi umumiy bo‘lagiga – egaga bog‘langan; ikkinchi guruhdagi
so‘zshakllar ham bir xil so‘roqqa - qanday? so‘rog‘iga javob bo‘lib hol vazifasida
kelib, topgan umumiy bo‘lagiga – sifatlovchiga bog‘langan. Har bir guruhdagi
so‘zshakllar o‘zaro teng aloqaga kirishgan.
Bunday teng aloqadagi so‘zshakllar soni ikkidan va undan ortiq bo‘lib,
keyingi paytlarda ular tilshunoslikda «uyushiq qator», «tenglanishli qator» deb
yuritilmoqda. Tenglanishli qatorda ikkidan tortib o‘n, hatto undan ko‘p so‘zshakl
qatnashishi mumkin: Saroytoshning ikki tomonida qad ko‘targan dara sohillari,
undagi archazorlar, soy bo‘yida o‘sguvchi yulg‘unzoru bizning uyimiz yaqinidagi
eski chashma, chashma atrofida ko‘karib yotadigan nilufarlar, yana qishloqning
tor, egri-bugri ko‘chalari, muyulishda do‘mpaygan go‘ng to‘dalari, atrofdan
eshitilib turadigan kakliklar sayrog‘i, oqshom tushganida uylar ayvonida yonuvchi
chiroqlar, chiroqlar tevaragida qur tutib suhbatga berilgan odamlar – bularning
hamma-hammasi biz uchun aziz, qadrdon edi. (SH.Xolmirzaev).
Uyushiq qator quyidagi uyushiq bo‘lak o‘rnini egallaydi:
1. Uyushiq ega: Qor-yomg‘ir yog‘ayotgan paytlarda ham ayollar va bolalar
suvga kelishadi. (P.Qodirov).
2. Uyushiq kesim:
210
a) uyushiq fe’l kesim: ... ufqqacha cho‘zilgan lolazor rang-barang
tovlanmoqda, yonmoqda. (J.Abdullaxonov);
b) uyushiq ot kesim: qalbi pok bo‘lgan kishining ishlari ham pok bo‘ladi,
toza bo‘ladi. («Oz-oz o‘rganib dono bo‘lur»).
3. Uyushiq aniqlovchi:
a) uyushiq sifatlovchi: Tabiatning hech kimga bo‘ysunmaydigan, birovdan
ruxsat ham so‘rab o‘tirmaydigan o‘z qonunlari bor. (O‘.Hoshimov).
Ba’zan ikki va undan ortiq sifatlovchilar sifatlanmishni turli tomondan
aniqlaydi va shuning uchun ham uyushmagan sanaladi. Masalan: Tog‘ tepasida
to‘planayotgan qora bulutlar tushga borib quyuqlashib ketdi. (P.Qodirov). Bunda
sifatlanmish (bulutlar) o‘rniga nisbatan harakatdagi belgi (tog‘ tepasida
to‘planayotgan) va rang-tus (qora) jihatdan aniqlangan.
Uyuushgan sifatlovchilar esa sifatlanmishni bir tomondan aniqlaydi.
Masalan: Ular ichida sariq, binafsha rang gullar... asta silkinib, o‘zlarini ko‘z-ko‘z
qilmoqchi bo‘lardilar. (J.Abdullaxonov). Bu gapda sifatlanmish (gullar) faqat rang-
tus (sariq, binafsha rang) jihatdan tavsiflangan. Sifatlovchilarning uyushganligini
belgilashda sanash ohangsi muhim rol o‘ynaydi;
b) uyushiq qaratuvchi: Hayotda go‘zallik, quvvat va saodatning manbai
soddalikdir. («Oz-oz o‘rganib dono bo‘lur»).
v) uyushiq izohlovchi: ...bo‘lajak katta san’atkor, arxitektura professori
Akramjon Holiqov, deb bilasizlar!»- deb tanishtirdi. (O.YOqubov).
4. Uyushiq to‘ldiruvchi:
a) uyushiq vositasiz to‘ldiruvchi: ... asrlar davomida kasr, koshona, machit,
madrasa va uylar qurishda chinordan keng foydalanib kelingan. (A.Aminov);
b) uyushiq vositali to‘ldiruvchi: Engil qor parchalarining osmondan uchib
tushishida ham, daraxtlarga qo‘nishida ham nafis bir xotirjamlik bor! (P.Qodirov).
5. Uyushiq hol: Qadimgi Movarounnahrda chinorzor bog‘lar barpo etish
an’analari hurmat ishtiyoq bilan davom ettirilgan. (A.Aminov). Mirzo Ulug‘ bek
Samarqand, Kattaqo‘rg‘ on, Balh va SHahrisabzda ana shunday bog‘lar barpo
etishga farmoish bergan. (A.Aminov).
Uyushiq bo‘laklar grammatik jihatdan ikki xil shakllanadi: mustaqil holda
va umumlashgan holda.
Uyushuvchilar mustaqil holda shakllanganda, grammatik ko‘rsatkichlar (ot
va otlshgan so‘zlar bilan foydalangan bo‘laklarda – kelishik, egalik, ko‘plik
affikslari, -dagi o‘rin belgisi affiksi hamda ko‘makchilar; ot va fe’l kesimlarida –
to‘liqsiz fe’l va ko‘makchi fe’llar hamda – dir affiks bog‘lamasi va so‘z
bog‘lamalari) uyushiqli qatorning har bir a’zosida qatnashadi. Masalan: Qahraton
sovuqqa va qurg‘ oqchilikka chidamli bo‘lgani uchun chinor manzarali daraxt
sifatida qadrlanadi. (A.Aminov). Kitoblar orqali asrlar bilan, ming yillar bilan,
qadim faylasuflar bilan... suhbatlashish mumkin. (Oybek). Oyko‘lga baland Sunbul
cho‘qqidan odamning beliday qishin – yozin tushib turar ekan-u, hech qaeridan
chiqib ketmas ekan. (P.Qodirov).
Uyushuvchilar umumlashgan holda shakllanganda, turli grammatik
ko‘rsatkichlar uyushiq qatorning oxirgi a’zosida qo‘llanib, barchasi uchun taalluqli
bo‘ladi. Bunda turli umumlashtiruvchi grammatik ko‘rsatkichlar qavsdan
211
tashqariga chiqariladi. Va bu holda shakllangan uyushuvchilarning bitta bo‘lak deb
qarash lozim bo‘ladi. Masalan: SHarq chinorlari (Kavkaz, Qrim va O‘rta
Osiyo)da... o‘stiriladi. (A.Aminov). Maxkam (karavotlar va tubochkalar) bilan
qurshalgan stolga qaradi. (P.Qodirov). ... bu xona boshqa xonalaridan (nihoyatda
yorug‘ligi, ozoda, haddan tashqari sarishtaligi) bilan farq qilardi. (J.Abdullaxonov).
Temirjon... Abdulla Karimovich Salimovni (tanimas, ammo eshitgan) edi.
(J.Abdullaxonov). Qishloq bolalari (pishiq, tadbirli) bo‘ladi. (S.Ahmad). Birinchi
gapda bitta uyushiq o‘rin holini –da o‘rin payt kelishigi affiksi, ikkinchi, uchinchi
gapda bitta uyushiq vositali to‘ldiruvchini bilan ko‘makchisi, to‘rtinchi gapda bitta
uyushiq fe’l kesimni edi to‘liqsiz fe’li va beshinchi gapda bitta uyushiq ot kesimni
bo‘ladi bog‘lamasi umumlashgan holda shakllantirib kelgan.
Do'stlaringiz bilan baham: |
