Ona tili darslik

 
1-§.  Sodda gap turlari 
 
Sodda  gaplar  grammatik  asosining  tarkibiga  ko‘ra  ikkiga  bo‘linadi:  ikki 
bosh  bo‘lakli  gaplar  va  bir  bosh  bo‘lakli  gaplar.  Grammatik  asosi  ikki  bosh 
bo‘lakdan ega va kesimdan iborat bo‘lgan gaplar ikki bosh bo‘lakli gaplar deyiladi. 
Masalan: Mehnatdan do‘st ortar. (Maqol).  
Grammatik asosi bir bosh bo‘lakdan iborat bo‘lgan gaplar bir bosh bo‘lakli 
gap deb yuritiladi. Masalan: Gapni gapir uqqanga, jonni jonga suqqanga. (Maqol). 
Sodda  gaplar  ikkinchi  darajali  bo‘laklarning  qatnashishi-qatnashmasligiga 
ko‘ra ikki xid bo‘ladi: yig‘iq gaplar va yoyiq gaplar. 
Bosh  bo‘laklardangina  yoki  bir  bosh  bo‘lakdan  tashkil  topgan  gap  yig‘iq 
gap,  ikkinchi  darajali  bo‘laklar  ham  ishtirok  etgan  gap  yoyiq  gap  deyiladi. 
Masalan:  Yomg‘ir  tindi.  Bulutlar  hamon  qaysarlik  bilan  quyosh  yuzini  to‘sib 
turardi.  (S.Karomatov).  Birinchi  gap  yig‘iq  gap  bo‘lib,  faqat  bosh  bo‘laklardan 
tuzilgan. Ikkinchi gapda bosh bo‘laklar (bulutlar – ega, to‘sib turardi – kesim)dan 
tashqari , ikkinchi darajali bo‘laklar ham (hamon, qaysarlik bilan - hollar, quyosh - 
aniqlovchi, yuzini – to‘ldiruvchi) qatnashgan. Shuning uchun bu gap yoyiq gapdir. 
Bir  bosh  bo‘lakli  gaplar  ham,  ikki  bosh  bo‘lakli  gaplar  ham  zarur 
bo‘laklarning to‘la ifodalanishi yoki tushirilishiga ko‘ra ikki turga ajratiladi: to‘liq 
gap  va  to‘liqsiz  gap.  To‘liq  gaplarda  zarur  bo‘laklarning  barchasi  qatnashadi, 
to‘liqsiz gaplarda zarur bo‘laklarning biri yoki bir qismi tushiriladi. 
Masalan:  -  Ilgari  qaerda  ishlagan  edilar?  (To‘liq  gap).  –  Dastavval 
Surxondaryoda, keyin qarshi cho‘lida. (O.Y.) (To‘liqsiz gap). 

---

 
 
183 
Sodda  gaplar  bo‘laklarga  ajralish-ajralmasligiga  ko‘ra  ikki  xil  bo‘ladi: 
bo‘laklarga  ajraladigan  gaplar  va  bo‘laklarga  ajralmaydigan  gaplar.  So‘zlar 
bog‘lanmasidan  yoki  yakka  so‘zdan  tuzilib,  gap  bo‘laklarini  aniqlash  (ajratish) 
mumkin  bo‘lgan  gaplar  bo‘laklarga  ajraladigan  gaplar  deb  yuritiladi.  Masalan: 
Mashina  darvoza  oldida  to‘xtadi.  (O.Y.).  Bir  so‘zdan  tashkil  topib,  tarkibi 
bo‘laklarga  ajratilmaydigan  gaplar  bo‘laklarga  ajralmaydigan  gaplar  yoki  so‘z-
gaplar deyiladi. Masalan: - Assalomu alaykum, dada. (P.Q.).