Ona tili darslik

11 -§.     Leksikografiya 
 
Tilshunoslikning  lug‘at  tuzish  ishi  bilan  shug‘ullanadigan  bo‘limi 
leksikografiya  deyiladi.  Lug‘atlar  tilning  lug‘aviy  boyligini  to‘plovchi  kitobdir. 
Lug‘atlar muayyan mavzularda tuzilib, unda so‘zlar alfavit tartibida joylashtiriladi. 
Lug‘at tuzish ishi bilan lug‘atshunoslar qadimdan shug‘ullanib kelishgan. Masalan, 
XVI asarda usmonli turk tilida «Abushqa»  lug‘ati yaratilgan. 
Lug‘atlar xarakteriga ko‘ra ikki turga bo‘linadi: 
1) qomusiy (entsiklopedik lug‘at) lug‘atlar;                                          2) 
lingvistik lug‘atlar. 
Qomusiy  lug‘atlar  ilmiy,  siyosiy,  adabiy  va  ishlab  chiqarishga  xos 
tushunchalar, borliqdagi predmetlar va voqea-hodisalar haqida ma’lumot beradi. 
«O‘zbek  milliy  entsiklopediyasi»,  «Uy-ro‘zg‘  or  entsiklopediyasi», 
«Salomatlik entsiklopediyasi», «U kim, bu nima?» kabi lug‘atlar qomusiy lug‘atlar 
sirasiga kiradi. 
So‘zlarni  tilshunoslik  nuqtai  nazardan  izohlaydigan  lug‘atlar  lingvistik 
lug‘at deb yuritiladi. Lingvistik lug‘atlar bir tilli, ikki tilli va ko‘p tilli bo‘ladi. 
Bir  tilli  lingvistik  lug‘atlarda  lug‘aviy  birliklar  bir  tilning  -  o‘zbek  tilining 
o‘zida izohlanadi. Bunday lug‘atlarga «Imlo lug‘ati», «Orfoepik lug‘at», «O‘zbek 
tilining  morfem  lug‘ati»,  «O‘zbek  tilining  sinonim  so‘zlar  lug‘ati»,  «O‘zbek 
tilining  omonim  so‘zlar  lug‘ati»,  «O‘zbek  tilining  antonim  so‘zlar  lug‘ati», 
«O‘zbek  tilining  frazeologik  lug‘ati»,  «Etimologik  lug‘ati»,  1981  yilda  yaratilgan 
«O‘zbek  tilining  izohli  lug‘ati»  (2  jild)  kabilar.  «O‘zbek  tilining  izohli  lug‘ati»da 
so‘z va iboralarning o‘z va ko‘chma ma’nolari haqida to‘la ma’lumot beriladi. 
Ikki  tilli  va  ko‘p  tilli  lug‘atlar  tarjima  lug‘atlari  bo‘lib,  ular  boshqa  tilning 
lug‘at  tarkibini  o‘zbek  tiliga  yoki  aksincha  o‘zbek  tilining  lug‘at  tarkibini  boshqa 
tilga  tarjima  qilish  uchun  xizmat  qiladi.  Ikki  tilli  va  ko‘p  tilli  lug‘atlarga 
o‘zbekcha-ruscha,  ruscha-o‘zbekcha,  o‘zbekcha-inglizcha,  inglizcha-o‘zbekcha, 
o‘zbekcha-inglizcha-nemischa kabi lug‘atlar kiradi. 
Ko‘p  tilli  lug‘atlar  o‘tmishda  ham  tuzilganligi  arabcha-forscha-turkcha 
lug‘atlardan  ma’lum.  Hozirgi  kunga  kelib  ko‘p  tilli  lug‘atlar  tuzish  ancha 
jadallashdi.  CHunki ko‘p  tilli  lug‘atlar hozirgi  tillarni qiyosiy  o‘rganishda  muhim 
ahamiyat kasb etadi. 
Lug‘at  fan  va  texnika,  madaniyat,  umuman  jamiyatning  taraqqiy  etib 
borayotganini  o‘zida  aks  ettiradi.  Lug‘atlar  muhim  madaniy  boylikdir,  chunki 
lug‘at  nutq  madaniyati,  so‘zlarning  ma’nolarini  aniq  tushunish  va  ularni  nutqda 
to‘g‘ ri qo‘llash, savodxonlikka erishishning asosidir.