Oila huquqi

O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi
Plenumining 2011-yil 20-iyuldagi 6-sonli “Sudlar tomonidan nikohdan
ajratishga oid ishlar bo‘yicha qonunchilikni qo‘llash amaliyoti
to‘g‘risida”
gi qarorida ko‘rsatilishicha: “Agar nikohga kiruvchining
nikohni qayd etish vaqtida o‘z harakatlarining mohiyatini tushunmaganligi
va ularni idora qila olmaganligi, shu sababli nikohga kirishga haqiqiy
roziligini ifoda eta olmaganligi aniqlansa ham, nikoh haqiqiy emas deb
topilishi mumkin”.
Ayolni erga tegishga majbur etish yoki uning erga tegishiga
to‘sqinlik qilish jinoyat hisoblanadi.
B) Nikoh yoshiga qo‘yilgan shartning buzilishi. Oila kodeksining
51-moddasiga binoan, nikoh yoshiga yetmagan shaxs bilan tuzilgan nikoh
hali nikoh yoshiga yetmay nikohga kirgan shaxsning manfaatlari talab
qilgan hollarda haqiqiy emas deb topilishi mumkin. Oila kodeksining 50-moddasida “nikohni
haqiqiy emas deb topish
faqat sud tartibida amalga oshiriladi” degan qoidada “faqat” so‘ziga urg‘u
berilishdan maqsad, suddan boshqa birorta bir davlat organlariga, jamoat
tashkilotlariga bu turkumdagi ishlarning taalluqli emasligi nazarda tutiladi.
Sud nikohni haqiqiy emas deb topish to‘g‘risidagi ishlarni ko‘rishda
nafaqa undirish, er-xotinning o‘zaro munosabati bo‘yicha Oila
kodeksining 56-moddasida ko‘rsatilgan boshqa masalalarni ishni
mazmunan ko‘rish jarayonida muhokama qilishi lozim.
Agar nikohni haqiqiy emas deb topish to‘g‘risida vasiylik
va homiylik organi tomonidan talab qo‘yilgan bo‘lsa, vasiylik va homiylik
organlari ish yuzasidan xulosa bermaydi, balki manfaatdor shaxslarning
huquqlarini himoya qilishda qonunda belgilangan protsessual harakatlarni
bajarishlari lozim bo‘ladi.
Oila kodeksining 50-moddasi 2-qismiga ko‘ra, “nikohni haqiqiy
emas deb topish haqida sudning qonuniy kuchga kirgan hal qiluv qaroridan
nusxa berilayotganida, pasport yoki shaxsini tasdiqlovchi boshqa hujjatga
tegishli belgi qo‘yiladi”.

---

Oila kodeksining 50-moddasi 3-qismida nikohni haqiqiy emas
deb topish haqida sud chiqargan hal qiluv qarori qonuniy kuchga
kirgach, o‘n kun ichida undan ko‘chirma nikoh tuzilganligi ro‘yxatga
olingan joydagi fuqarolik holati dalolatnomalarini yozish organiga
yuborilishi ko‘rsatilgan.
Nikohning haqiqiy emas deb topilishi insofli (tuzuk) taraf uchun
nafaqat moddiy zarar keltiradi, balki boshqa qator salbiy oqibatlar,
noqulayliklarni vujudga keltiradi. Ulardan biri ma’naviy zarar hisoblanadi.
Shu sababli ham Oila kodeksining 56-moddasi 5-qismida insofli er (xotin)
o‘ziga yetkazilgan moddiy va ma’naviy zararni qoplashni fuqarolik qonun
hujjatlarida belgilangan qoidalar bo‘yicha talab qilishga haqli ekanligi
ko‘rsatilgan.
O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumi 2000-yil 28-aprelda
qabul qilgan “Ma’naviy zararni qoplash haqidagi qonunlar qo‘llashnining
ayrim masalalari to‘g‘risida”gi qarorida “ma’naviy zarar deganda,
jabrlanuvchiga qarshi sodir etiladigan huquqbuzarlik harakati
(harakatsizligi) oqibatida u boshidan kechirgan (o‘tkazgan) ma’naviy va
jismoniy azoblar (kamsitish, jismoniy og‘riq, zarar ko‘rish, noqulaylik va
h. k) tushuniladi”, deb ta’rif beriladi.
Ma’naviy zarar jismoniy azoblar natijasida ham kelib chiqishi
mumkin. Nikohlanuvchi er (xotin) nikoh tuzayotganda o‘zining tanosil
kasalligi yoki OIV kasalligini yashirib nikohga kirishi insofli xotin (er)
yuqoridagi kasallik bilan kasallanishiga olib keladi. Kasallik bu jismoniy
azoblar orqali kechuvchi jarayon. Demak, bunda insofli xotin (er)
ma’naviy ziyon va uning pul ko‘rinishida qoplanishini talab qilishga haqli.
Ma’naviy zarar to‘lanishi lozim bo‘lgan mulkiy zarardan qat’i nazar
qoplanishi haqidagi me’yor Fuqarolik kodeksiga kiritilgan muhim
qoidalaridan hisoblanib, inson manfaatlarini himoya qilishga qaratilgandir
(Fuqarolik kodeksining 1021-1022 moddalari).Nikohdan umumiy tartibda ajratish sud orqali
hamda Oila
kodeksining 42-43-moddalarida ko‘rsatilgan hollarda ma’muriy tartibda,
ya’ni fuqarolik holati dalolatnomalarini yozish organlarida amalga
oshiriladi.
Nikohdan ajralish to‘g‘risidagi da’vo er-xotin yashab turgan joydagi
tuman (shahar) sudida qo‘zg‘atiladi. Agar er-xotin alohida yashasa, da’vo
javobgar er yoki xotinning turgan joyidagi sudda qo‘zg‘atiladi, uning
turadigan joyi noma’lum bo‘lsa, nikohdan ajralish to‘g‘risidagi ariza
javobgar oxirgi yashab turgan joydagi sudga topshiriladi.
Arizada nikohdan ajralish uchun asos ko‘rsatilishi kerak. Ajralishni
keltirib chiqargan sabablarni batafsil keltirish lozim. Nikohdan ajralish
ishlari ochiq sud majlisida ko‘riladi. Ajralish to‘g‘risidagi ish er-xotinning
arizasiga muvofiq, zarur hollarda sudning ajrimiga asosan yopiq sud
majlisida ko‘rilishi ham mumkin.
Nikohdan ajralish ishlarini ko‘rishda, sud o‘z faoliyatini er-xotinni
yarashtirishga va oilaviy vaziyatni sog‘lomlashtirish choralarini ko‘rishga
qaratishi lozim.
Oila kodeksining 40-moddasiga binoan, sud ishning ko‘rilishini
keyinga qoldirib, er-xotinga yarashish uchun olti oy muhlat tayinlashga,

---

ajrim chiqarishga haqli.
Oila kodeksining 39-moddasiga muvofiq, er xotinining homiladorligi
vaqtida va bola tug‘ilganidan keyin bir yil mobaynida xotinining
roziligisiz nikohdan ajratish to‘g‘risida ish qo‘zg‘atishga haqli emas.
O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumining 2011-yil 20-iyuldagi 6-sonli
qarorida ko‘rsatilishicha, “Bolaning otasi deb qayd etilmagan hollarda ham, er bola
tug‘ilganidan keyin bir yil mobaynida xotinining roziligisiz nikohdan ajralish
to‘g‘risida da’vo qo‘zg‘atishga haqli emas. Ushbu qoida bola o‘lik tug‘ilgan yoki bir
yoshgacha yashamay, vafot etgan hollarda ham tatbiq qilinishi lozim. Nikohdan
ajralish to‘g‘risidagi ishni qo‘zg‘atish uchun xotinining roziligi bo‘lmasa, sud eridan
da’vo arizasini qabul qilishni rad etadi, agar qabul qilingan bo‘lsa, ish yurgizishni
tugatadi. Xotin sudda ish qo‘zg‘atishdan oldin erining arizasi bo‘yicha nikohdan
ajralishga rozilik berib, ishni ko‘rishda unga qarshilik bildirsa ham ishni yurgizishni
tugatish lozim bo‘ladi. Ko‘rsatilgan holatlar xotinning o‘zi nikohdan ajratish
masalasini qo‘yishiga to‘sqinlik qilmaydi”. Bu ko‘rsatmadan ko‘zlangan asosiy
maqsad ona va bolaning sihat-salomatligini muhofaza qilishdir. Shuningdek,
ayolning boshqa erkakdan homilador bo‘lishi va undan bola tug‘ilishi ham erkakka
bu xotindan ajralish uchun da’vo qilishga to‘siq bo‘lishi mumkin. So‘zsiz, bunday
holatda er otalik to‘g‘risida hamma vaqt da’vo qilishi mumkin. Agar xotin
homiladorlik vaqtida yoki bola tug‘ilganidan keyin bir yil mobaynida ajralish haqida
da’voga rozi bo‘lsa, erga da’vo qilishga haqli. Xotin homiladorlik vaqtida yoki bola
tug‘ilganidan so‘ng bir yil mobaynida erning nikohdan ajralish to‘g‘risidagi
da’vosiga xotinning roziligini olishning bir qancha usullari mavjuddir. Bu - nikohdan
ajralish uchun birgalikda ariza berish, erning arizasiga uning rozi bo‘lishi va
nihoyat, bunday arizaning xotin tomonidan berilishidir.
Fuqarolarning sha’ni va qadr-qimmati O‘zbekiston Respublikasi
Fuqarolik kodeksining 20-100-moddasiga muvofiq himoya qilinadi.kodeksining
20-moddasiga binoan, “Nikoh tuzish vaqtida er va
xotin o‘z xohishi bilan eri yoki xotinining familiyasini umumiy familiya
qilib tanlaydi yoki ularning har biri nikohgacha bo‘lgan o‘z familiyasini
saqlab qoladi.
Respublika sudlari ota-onalar o‘rtasidagi bolalarga doir nizolarni
to‘g‘ri hal qilishga amaldagi oila qonunlari bilan bir qatorda,