+одиров р. Б. АҲоли ва меҳнат ресурслари андижон-2008 +одиров р. Б. АҲоли ва меҳнат ресурслари



Download 0,81 Mb.
bet2/21
Sana11.07.2022
Hajmi0,81 Mb.
#775400
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   21
Bog'liq
АХОЛИ ВА МЕХНАТ РЕСУРСЛАРИ

1. АЩОЛИ СОНИ ВА УНИНГ ДИНАМИКАСИ
Бозор муносабатларини шакллантиришда республикадаги мавжуд демографик вазиятни щисобга олиш, ащоли, унинг динамикаси ва таркиби, мещнат ресурсларининг шаклланиши, та=симланиши щамда уларнинг и=тисодиёт тамо=ларида бандлик даражаси ва таркибини ырганиш, йилдан-йилга мутла= ми=дори ортиб бораётган ишчи кучидан самарали фойдаланишни таъминлайдиган чу=ур таркибий ызгаришларни тащлил этиш щам илмий, щам амалий ащамиятга эгадир. Вилоят ащолиси сонининг катталиги, унинг ыта зич жойлашганлиги мещнат ресурслари ва бандликка хос муаммоларнинг мураккаблашувига олиб келаётган асосий омиллардан бири щисобланади. Ушбу жараёнларни ты\ри тушуниш учун ащоли динамикаси, таркибини атрофлича тащлил этиб, уларга ты\ри ва о=илона бащо бериш лозим.
Ащоли ва ишлаб чи=аришнинг жойлашуви бир-бири билан чамбарчас бо\ли=дир, яъни ащоли ишлаб чи=аришнинг жойлашувига, мамлакат ва минта=а и=тисодиётига катта таъсир кырсатса, ишлаб чи=ариш щам ащолининг щудудий ташкил этилишига бевосита таъсир кырсатади. Ащоли ишлаб чи=арувчи щам, истеъмол =илувчи щамдир ва "бинобарин и=тисодиёт ащоли ва мещнат ресурслари билан бошидан то охиригача бир бутун щолда бо\ланган, деб айтиш мумкин»1.
Аҳоли деганда муайян ҳудудда яшаётган кишилар тўплами тушунилади.
Аҳоли ва меҳнат ресурслари иқтисодий ва ижтимоий географиянинг энг ривожланган йирик тармоғи ҳисобланади.
Ўзбекистон Республикаси майдони-448,9 минг кв.км.
Аҳолиси – 26,3 млн. киши. Шундан 9,5 млн. киши ёки 36 % и шаҳар аҳолисига, 16,8 млн. киши ёки 66 % и қишлоқ аҳолисига, аҳоли зичлиги эса 1 кв.км. га 59 кишига тўғри келади.
Республикада 159 та қишлоқ туманлари, 119 та шаҳар(шундан 30 таси республика ва вилоятларга бўйсунувчи шаҳарлар) ва 114 та шаҳар типидаги шаҳарчалар мавжуд(01.01.2007).
Пойтахти-Тошкент шаҳри. Аҳолиси – 2135,7 минг киши.
1-жадвал
Ызбекистон Республикаси ва Андижон вилояти
ащолисининг динамикаси

Йил-лар

Ащоли сони, минг киши щисобида

Ащоли сонининг ыртача йиллик ысиш суръатлари, фоиз щисобида

Ащоли зичлиги,
1 кв. км .га киши щисобида

Андижон вилоятининг республика

Ызбекистон Республи-
каси

Андижон вилояти

Ызбекистон Республи-
каси

Андижон вилояти

Ызбекистон Республи
каси

Андижон вилояти

ащолисидаги улуши, фоиз щисобида

1

2

3

4

5

6

7

8

1959

8 119

768

--

--

19

183

9,4

1970

11 799

1 059

3,5

3,2

26

252

9,0

1979

15 391

1 349

2,9

2,4

34

321

8,8

1989

19 780

1 720

2,5

2,4

44

410

8,7

1990

20 222

1 754

2,2

2,0

45

418

8,7

1991

20 608

1 789

1,9

2,0

46

426

8,7

1992

21 106

1 833

2,4

2,4

47

436

8,7

1993

21 602

1 893

2,3

3,3

48

451

8,7

1994

22 092

1 945

2,3

2,7

49

463

8,8

1995

22 462

1 987

1,7

2,2

50

473

8,8

1996

22 907

2 034

2,0

2,4

51

484

8,9

1997

23 349

2 076

1,9

2,1

52

494

8,9

1998

23 772

2 115

1,8

1,9

53

500

8,9

1999
2000

24 136
24 488

2 152
2 186

1,5
1,4

1,7
1,6

54
55

504
508

8,9
8,9

2001

24 967

2 234

1,9

2,1

56

520

8,9

2005

26021,3

2342,7

1,4

1,3

58

558

8,9

2006

26312,7

2375,9

1,1

1,1

59

566

8,9

Жадвал Ызбекистон Республикаси Макрои=тисодиёт ва статистика вазирлиги маълумотлари асосида тузилган.

Андижон вилояти майдони - 4,2 минг кв. км.


Ащолиси – 2375,9 минг киши (2006 йил).
Андижон вилояти 1941 йил 6 март куни ташкил этилган. 2007 йил 1 январь щолатига кыра вилоят таркибида 14 та туман, 5 та вилоятга ва 6 та туманга быйсунувчи шащарлар, 5 та шащарча щамда 95 та фу=аролар йи\ини мавжуд былган (2-иловага =аранг).
Андижон щудуди быйича Ызбекистондаги энг кичик вилоят былиб, унга республика ер майдонининг атиги 0,9 фоизи ты\ри келади. Ер майдонининг кичиклигига =арамасдан, Андижон вилоятида республика ащолисининг 8,9 фоизи исти=омат =илмо=да. Мазкур кырсаткич быйича Андижон вилояти фа=ат Самар=анд (2 907,5 минг киши), Фар\она (2 878,9 минг киши) ва Тошкент (2 468,0 минг киши) вилоятларидан кейинги 4-ыринда туради.
Андижон-Ызбекистоннинг шащарлар тармо\и нисбатан ривожланган вилоятларидан бири щисобланади. 2006 йил маълумотларига кыра, вилоят шащарларида 700,0 минг киши яшамо=да. Бу республикадаги барча шащар ащолисининг салкам 7,2 фоизига я=инини ташкил этади.
Вилоят ер майдонининг нисбатан кичиклиги ва айни пайтда табиий шароитининг =улайлиги ащоли сони ва унинг зичлигига ижобий таъсир кырсатган. Вилоятдаги ащоли зичлиги 1 кв. км. га 570 киши ты\ри келади. Бу Ызбекистон быйича энг ю=ори кырсаткич щисобланади.
Андижон-Ызбекистон Республикасининг ызига хос йыл билан шаклланувчи ва ривожланувчи вилоятларидан биридир. Вилоят ащоли динамикасининг тад=и=оти унинг ызгариши сезиларли былган ва бир-биридан фар= =илувчи ижтимоий-и=тисодий даврларни алощида ажратишга имкон беради. Андижон вилояти ащоли динамикасида республикада былгани каби, умумий хусусиятлар мавжуд. Шу билан бирга вилоят ащолиси сонининг ызгаришига фа=ат унинг ызига хос былган омиллар ва шарт-шароитлар щам таъсир кырсатмо=да.
К

узатилаётган давр, яъни 1959-2001 йиллар ичида ащоли сони тез суръатлар билан ысди. Андижон вилоятида ащоли сони 1959 йили 768 минг кишини ташкил этган былса, 2006 йилга келиб 2 375,9 минг кишига етди (1-жадвалга =аранг). +ир= йилдан орти= ва=т (1959-2007 йиллар) ичида вилоят ащолиси 1466 минг кишига ёки 2,8 бараварга кыпайди. Бу давр ичида республика ащолиси 3 мартадан кыпро= кыпайишга эриша олган. Бундан кыринадики, республика ащолисига нисбатан Андижон вилояти ащолисининг ысиш суръатлари нисбатан бирмунча паст былган. Лекин Андижон вилояти ащоли динамикасига хос былган ызига хос хусусиятлар щам мавжуддир.
Андижон вилояти ащоли динамикасида республика ащоли динамикасига нисбатан фар= =илувчи уч даврни ажратиш мумкин;
1.Ащоли ысиши нисбатан паст былган давр (1959-1990 йиллар);
2.Ащоли ысиши тенглашган давр (1991-1992 йиллар).
3.Ащоли ысиши нисбатан ю=ори былган давр (1993-2007 йиллар).
Биринчи давр, яъни 1959-89 йилларда Андижон вилояти ащолиси республика ащолисига нисбатан ысиш суръатлари паст былди. Бу йиллар орали\ида республика ащолиси 2,4 бараварга кыпайгани щолда Андижон вилояти ащолиси 2,2 бараварга кыпайди, холос. Ащолининг ысиш суръатлари республика кырсаткичларига нисбатан анча паст былган.
Иккинчи давр(1991-1992 йиллар)да эса Андижон вилояти ащолиси республикага мос щолда деярли тенг кыпайди, щаттоки бир оз ю=ориро= кырсаткичга щам эга былди.
Учинчи даврда вилоят ащолиси сонининг ыртача йиллик ысиш суръатлари нисбатан ю=ори былган. Бу даврда республика ва Андижон вилояти ащолиси 1,2 мартага кыпайди. Шу билан бирга, бу даврда Андижон вилоят ащолисининг Марказий Фар\она, Мирзачыл каби =ыри= ерларни ызлаштиришда фаол =атнашганлигини айтиб ытиш жоиздир. Ундан таш=ари Андижон вилоятида ме=нат ресурсларининг керагидан орти=ча ми=дорга эга эканлиги мамлакатнинг бош=а вилоятларидан анча йиллар илгари сезилди. Ащолининг бош=а жойларга кычиб кетиш щодисаси вилоятда 1960-70-йиллардаё= кузатила бошланган ва бу жараён щозир щам давом этмо=да.
Бозор и=тисодиёти вилоят ащолисининг сони, ысиш суръатлари ва жойлашувига щамда таркибига катта таъсир кырсатди. Шунинг учун щам 1989 йилдан кейинги даврда вилоят ащолисининг ысиш суръатлари республика вилоятлари ми=ёсида анча паст суръатлари билан ифодаланади. Ысиш суръатлари шу даврда жуда нотекис былиб, 1995-98 йиллардан кейин ащоли динамикаси бирмунча бар=арорлашди. Сынгги пайтда ащоли сонининг ыртача йиллик ысиш суръатлари республика кырсаткичларидан бир оз ю=ориро= былмо=да.
Ащоли сонининг ыртача йиллик ысиш суръатлари жуда ю=ори (3,0 фоиз ва ундан орти=) былган давр республикада 1970-йилларда, Андижон вилоятида эса 1990 йилларнинг ырталарида кузатилди. Энг паст кырсаткичлар эса 1999-2007 йилларга (1,4-1,7 фоиз) ты\ри келади.
Маълумки, 1990 йиллардан бутун республика быйича ащолининг ыртача йиллик ысиш суръатлари бир меъёрда камайиб келмо=да. Бу щодиса Андижон вилоятида 1996 йилдан буён кузатилади. Шу йилдан кейингина Андижон вилояти ащолисининг ыртача йиллик ысиш суръатлари доимий равишда пасайиб келмо=да.
Ащоли динамикасидаги фар=лар унинг мамлакат ми=ёсидаги салмо\ининг доимий ызгариб туришига сабаб былди. Мазкур кырсаткич 1959 йили 9,4 фоизни ташкил этган былса, 1979-1995 йиллар орали\ида жуда пасайиб кетди(8,7-8,8 фоиз). 1996 йилдан буён эса 8,9 фоизни ташкил этиб келмо=да.
Вилоят ащолиси сонидаги ыртача ысишнинг паст суръатлари Быз, Улу\нор, Хыжаобод туманларида кузатилмо=да (125 фоиздан 127,6 фоизгача).
Ащоли динамикаси тащлили шуни кырсатадики, республика ва Андижон вилояти ащолиси ыртасида умумий жищатлар билан бирга тафовутлар щам мавжуддир. У =уйидагиларда я==ол кызга ташланади;
- 1959-2007 йиллар ичида республика ва Андижон вилояти ащолиси нисбатан тез суръатлар билан кыпайди;
- ащолининг ыртача ысиш суръатлари Андижон вилоятида 1959-1989 йиллар мобайнида республикага нисбатан пастро=, 1989-2007 йиллар орали\ида эса ю=ориро= былмо=да;
- ащолининг ыртача йиллик ысишидаги ю=ори суръатлар республикада 1970 йилларда кузатилган былса, Андижон вилоятида 1990 йилларнинг ырталарида =айд этилди. Кейинги йилларда эса ыртача йиллик ысиш суръатлари бир-бирига тенглашиб, бар=арорлашмо=да;
- Андижон вилояти ащолисининг республика ащолисидаги салмо\и 1959-70 йилларда нисбатан ю=ори былган былса, 1979-1995 йилларда анчагина пасайиб кетган. Кейинги йилларда эса 8,9 фоизга тенг былиб келмо=да;
- шащар ащолиси республикада деярли 40 фоизга тенг былгани щолда, Андижон вилоятида бу кырсаткич 30 фоизни ташкил этмо=да. Бундан кыринадики, Андижон вилоятида урбанизация даражаси республикага нисбатан яхши тара==ий этмаган, айрим туманлардаги ащолининг барчаси =ишло= ащолисидан иборатдир;
- вилоят шащар ащолиси республика шащар ва вилоят =ишло= ащолисига нисбатан тез суръатлар билан кыпаймо=да, айни=са 1970-1993 йилларда вилоят шащар ащолиси жуда тез ысди;
- =ишло= ащолиси 1990 йилдан буён щам ми=дор кырсаткичлари, щам ыртача йиллик ысиш суръатлари быйича щам шащар ащолисига нисбатан тез кыпаймо=да;
- республика ащолисида кузатилганидек, Андижон вилоятида щам ащоли сонининг ысиш суръатлари секин-асталик билан камайиб боради ва бар=арорлашади;
- вилоят ащолисининг ыртача ысиш суръатлари энг паст кырсаткичлари Хонобод ва Андижон шащарларида кузатилса, Шащрихон шащрига, аксинча, ю=ори ысиш суръатлари хосдир;
- туманлар быйича ащоли сони ва унинг ысиш суръатлари Шащрихон туманида энг ю=ори, Быз, Улу\нор ва Хыжаобод туманларида эса энг пастлигича =олмо=да.
Андижон вилояти ащолиси асосан табиий щаракат кырсаткичлари таъсирида кыпайган. 1970-1980 йилларгача былган даврда табиий кыпайиш даражаси быйича вилоят республикада нисбатан ю=ори ыринларда турган. Ундан кейинги даврда ащоли сони ва зичлигининг бенищоя ортиб кетганлиги туфайли Мирзачыл, Марказий Фар\она ва бош=а щудудларга мещнат ресурсларини кычириш заруриятга айланганлиги сабабли вилоят ащолисининг сони ва структурасида катта ызгаришлар былиб ытди. Улар ту\илиш ва табиий кыпайиш кырсаткичларига щам сезиларли таъсир кырсатди. Янги ерларни ызлаштиришга мещнатга =обилиятли ащолининг кычирилиши, унинг демографик структурасини ва у ор=али демографик жараёнларнинг ызгаришига олиб келди. Ащолининг кычирилиши Андижон вилоятигагина хос былган демографик жараёнлардан ту\илиш ва табиий ысишнинг камайишига, ылимнинг нисбатан кыпайишига олиб келди.
Андижон вилоятида ащолининг табиий ысиши ю=ори былган даврлар щам айнан республикада кузатилганидек 1970-80 йилларга ты\ри келади. 1970 йилдан табиий ысиш 29,7 промиллени ташкил этиб, республика кырсаткичидан ю=ори былса, 1980 йилда 24,4 промиллега тенг былиб, республика кырсаткичидан паст былди. Бундан кыринадики, миграция таъсирида вилоят ащолисининг табиий ысиши республикага нисбатан баъзида ю=ори, баъзи йилларда эса паст кырсаткичларга эга былиб келган.
Андижон вилоятидаги ащолининг табиий ысиш суръатлари 1990 йиллардан буён камайиб келаётган былса-да, лекин республика ащолиси табиий ысишига нисбатан ю=ори былиб келмо=да.
Маълумки, табиий ысишнинг асосини ту\илиш ташкил этади. Я=ин йилларгача Ызбекистон Республикаси ер шарида ту\илиш жараёни ю=ори былган мамлакатлардан бири щисобланиб келинар эди. Энг ю=ори ту\илиш коэффициенти республикада 1991 йили (34,5 промилле), Андижон вилоятида эса 1970 йил (35,9 промилле) =айд этилган. Умуман ту\илиш коэффициенти республика ва Андижон вилоятида 1993 йилгача 30 промилледан ю=ори былиб келган. Ундан кейинги даврда эса турли омиллар, биринчи навбатда и=тисодий омил таъсирида ащоли ыртасида ту\илиш сезиларли равишда пасайди. Масалан, республикада ту\илиш коэффициенти 1999 йили 23,2 промилле, Андижон вилоятида эса 24,0 промиллега тенг былди.
Ащолининг ылим коэффициенти быйича Андижон вилояти кырсаткичлари республика кырсаткичидан деярли фар= =илмайди. 1980 йиллардаги кескин экологик вазият туфайли ылим коэффициенти айнан шу йилларда энг ю=ори даражага етади. Республикада (7,5 промилле), Андижон вилоятида (8,0 промилле)га тенг былган.
Сынгги йилларда ащолининг табиий ысиш суръатлари пасайиши кузатилмо=да. Агар вилоятда 1970-90 йилларда табиий ысиш суръатлари 30 промилле атрофида былса, 2000 йили 15,0 промиллега тушиб кетди. Табиий ысишнинг бундай камайиб бориши ижтимоий жищатдан ижобий бир щолдир.
Табиий ысишдаги соф натижа 1998 йилдан 40 минг кишини, 2001 йилда эса 33,0 минг кишини ташкил этди.
Андижон вилоятида ащолининг табиий ысиши шащар ва туманларда деярли бир хил былиб, кескин тафовутлар кызга ташланмайди.
Вилоят шащарларида табиий ысиш кырсаткичлари турлича былиб, табиий ысиш ту\илишга бо\ли= щолда Шащрихон ва +орасув шащарларида нисбатан кыпро= (15,8 промилледан орти=). Вилоят шащарлари ичида бу икки шащарда ащолининг табиий ысиши доимо ю=ори былиб келган. Энг ю=ори табиий ысиш Шащрихон шащрига тегишлидир (16,1 промилле). Вилоят быйича энг паст табиий ысиш суръатлари Хонобод шащрида кузатилмо=да.
Вилоят туманларида табиий ысиш суръатлари быйича бир-биридан кескин фар=лар кызга ташланади. Вилоятдаги энг ю=ори кырсаткичлар Шащрихон ва Марщамат туманларида =айд этилди (16,5 промилледан ю=ори). Энг паст табиий ысиш суръатлари эса Жала=уду= ва +ыр\онтепа туманларига оид былиб, уларда бу кырсаткич 12,9 ва 13,7 промиллени ташкил этди. +олган туманларда табиий ысиш суръатлари 13,0-16,0 промилле атрофидадир. Шундай =илиб, Андижон вилояти Ызбекистон Республикаси ми=ёсида ащолининг табиий ысиш кырсаткичлари билан ажралиб туради. Унда ащолининг ту\илиш ва табиий ысиш коэффициентлари республиканинг бош=а вилоятларига нисбатан паст, ылим коэффициенти эса нисбатан ю=ори эканлиги, билдирилган фикрга я==ол мисол былиши мумкин.

Download 0,81 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   21




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish