O’. Toshbekov tuproqshunoslik asoslari fanidan o’quv-uslubiy majmua

Nazorat topshiriqlari:

1.1. Tuproq eroziyasi deb . . . . . . . . . . . . . . ga aytiladi ?.

1.2. Eroziya . . . . . . . . . . . . . . . turga bo’linadi?.

1.3. Suv oqimining tezligiga qarab . . . . . . . . . kabi yuvilishlar kuzatiladi?.

1.4. Yuvilish darajasiga ko’ra . . . . . . . . . . . larga ajratiladi ?.

1.5. Suv eroziyasining oldini olish va qarshi qurashda . . . . . . . kabi tadbirlar qo’llaniladi?.

2-asosiy savol

Sеl oqimining paydo bo`lishi va unga qarshi kurash choralari.

Darsning maqsadi:

Sеl oqimining paydo bo`lishi va unga qarshi kurash choralari to’g’risida ma’lumot berish.

Identiv o’quv maqsadlari:

2.1. Sel oqimining paydo bo’lishi to’g’risida ma’lumot bera oladi.

2.2. Tuproq eroziyasiga qarshi kurash choralari to’g’risida ma’lumotga ega bo’ladi.

2-asosiy savolning bayoni:

Tog’, tog’oldi va adir mintaqalarida kuchli jala quyishi yoki qorlarni jadal erishi natijasida qisqa muddatda katta tezlik bilan loy, qum, tosh aralash holda vujudga kelgan suv oqimiga sel deyiladi.

O’zbekistonda sel oqimi Farg’ona vodiysida, Qashqadaryo, Surxondaryo, Samarqand, Jizzax va Toshkent viloyatlaridagi tog’liklarda keng tarqalgan. Bu yerlarda yiliga bahor oylarida 2-5 martagacha sel oqimi vujudga keladi, ularning oqish davomiyligi 2-3 soatdan 1—12 soatgacha davom etadi.

Sel oqimi qishloq xo’jaligiga juda katta zarar keltiradi. Sel aholi yashaydigan joylarni qishloq xo’jalik binolarini, chorvachilik fermalarini, ekin maydonlarini, suv omborlarini, sug’orish inshoatlarini, temir va avtomobil yo’llarini, ko’priklarni buzadi. Ularni loyqa, qum, shag’al, tosh aralashmalari bilan ko’mib tashlaydi. Sel oqimi natijasida tuproqning yuvib ketilishi juda kuchli bo’ladi. Nishabligi qiyalik 2-40 dan ortiq bo’lgan yerlarda bir mavsumdagi sel oqimi natijasida 20-30 t/ga tuproq yuviladi.

Sel oqimi jala yog’ishining jadalligiga, davomiyligiga, yerning rel’efiga, o’simlik qoplamiga, tuproqning tarkibiga, suv-fizik xossalariga, unumdorligiga bog’liq bo’ladi. Tog’ va tog’ yon bag’rlaridagi tabiiy o’simliklarqoplami (daraxtlar, butazorlar, o’tloqlar) buzulganda, chorva mollarini yaylavlarda boqish tartibiga rioya qilinmaganda, yerlar asossiz shudgor qilinganda sel oqimi paydo bo’lishi kuchayadi.

Sel oqimining oldini olish va qarshi kurash uchun agro-o’rmon, agromelioratsiya va gidrotexnik tadbirlar majmuasi qo’llaniladi. Agro-o’rmon va agromelioratsiya tadbirlari asosan sel oqimining oldini olishda, gidrotexnika tadbirlari esa qarshi qurashda qo’llaniladi.

Agro-o’rmon tadbirlarida tog’ va tog’ yon bag’rlarida supalar (terrassalar) vujudga keltirilib, ularda ko’p yillik o’rmon daraxtlarini barpo qilish amalga oshiriladi. Supalashtirish daraxtlarga yaxshi sharoit vujudga keltiradi, ular tez o’sib rivojlanadi, tuproqni mustaxkamlaydi, suv oqimini rostlaydi, sel oqimining oldini oladi. Supalar ko’tarma bo’ylab ketgan o’zanning kattaligi ( umumiy suv yig’ish maydoni) va uning nishabligiga bog’liq holda olinadi. Bunda yig’ilib kelinadigan suvning sathi supa ko’tarmasining qirrasida doimo 10-15 sm pastda bo’lishi hamda to’plangan suv yerga shimilib, supa uzunligi bo’yicha taqsimlanib ketishi kerak.

Supalar orasidagi masofa yon bag’rining qiyaligiga va tuproq gruntning tarkibiga qarab kuyidagicha bo’ladi.

Qiyaligi 0,02 – 0,12 bo’lgan yerlarda pog’onali qiya, qiyaligi 0,12 – 0,25 bo’lgan yerlarda pog’onali yotiq va qiyaligi 0,25 dan katta bo’lganda transheyali, ariqli supalar olinadi. Supalar bul’dozer va greyderlar yordamida olinadi.