Navoiy davlat pedagogika instituti tarix fakulteti “Umumiy tarix” kafedrasi

Dehqonlarning yerdan mahrum qilinishi va agrar inqilob
Angliyada sanoat to'ntarishini tayyorlagan eng muhim sharoitlardan biri 
"agrar to'ntarish"yoki "agrar inqilob" bo'ldi.Angliyada dehqonlarning yerga jamoa 
bo'lib egalik qilishi juda barvaqt yemirila boshladi.Jamoa yerlarining va 
dehqonlarga tegishli chek yerlarning lordlar tomonidan tortib olinishi XV asrning 
40-yillarida keng qo'llanilib,XVI-XVII asrlarda ayniqsa avj olib ketdi.1688-yilgi 
davlat to'ntarishi qirol yerlarining xususiy shaxslar (birinchi galda vigi-dehqon 
zodagonlarga hamda qisman London bankirlari va savdogarlariga mansub bo'lgan 
shaxslar) qo'liga o'tib qolishiga sabab bo'ldi.Angliya qirollari qo'lida bunday yerlar 
hatto XVII asrning 2-yarmida,burjua inqilobidan keyin ham juda ko'p saqlanib 
qolgan edi.Yangi yer egalari zodagonlar va burjuaziya qadimdan davom etib 
kelayotgan dehqon yer egaligi bilan sira hisolashmas edi.Bunday sharoitda 
dehqonlarning yerdan mahrum etilishi, XVII asrning 2-yarmidan avj olib ketgan 
edi. Ingliz statisti Gregori King ma'lumotiga ko'ra aholining eng kambag'al 
toifasiga 3 000 000 ga yaqin kishi, 3 - loifadagi dehqonlarga (frigolderlar, 
kopigolderlar va biroq agrar to'ntarishi yuqorida aytib o'tilgan xususiyatlari bilan 
kapitalizmning rivojlanishiga yordam bergan bo'lsa,ikkinchi tomondan uning 
oqibatida Angliyada hukmron lendlordlar tabaqasi saqlanib qoldi.Lendlord-
dvoryanlar yer rentasi tariqasida juda katta o'lpon olar edi,biroq bu o'lpon endi 
kapitalistik renta ko'rinishiga ega bo'igan edi. 
Sanoat to'ntarilishi va uning oqibatlari
XVIII asrning ikkinchi yarmida Angliyada yirik kapitalistik ishlab 
chiqarishning bunyodga kelishi uchun barcha shart-sharoitlar mavjud edi. Bu 
vaqtda ingliz kapitalistlari qo'lida mustamlakalarni talash vaYevropadan boshqa 
qit’alardagi turli mamlakatlar bilan dengiz osha savdo-sotiqdan behad ko'p foyda 
olish natijasida juda katta miqdorda Fransiyadan uning Osiyo va Amerikadagi 
yaxshi mustamlakalarini tortib olib, unga qaqshalqich zarba berdi. Ingliz 
mustamlakachilari XVIII asrda juda keng miqyosda misli ko'rilmagan vahshiylik, 
shafqatsizlik va makkorlik ishlarida mustamlakalarni talashi, dastlabki 
jamg'arilish, deb ataladigan jatumanning nihoyasiga yetganligini bildirar edi, bu 
jatumanga XV asr oxiri va XVI asrning birinchi yarmidayoq geografik 

---

14 
kashfiyotlar bilan asos solingan edi.Bo'sh yerlarni egallash, dehqonlarni 
yersizlantirish, mustamlakalarni talash hisobiga kapital to'plab olgan savdo-sanoat 
burjuaziyasi ko'poq foyda olish uchun mashinalashgan yirik ishlab chiqarish 
zarurligini tushundi. Ana shundan so'ng ular har qanday texnika sohasidagi 
kashfiyotlarga jiddiy e'tibor berdilar vafan-texnika yangiliklarini qo'llash bilan 
birga uni yaratgan kishilarni rag'batlantira boshladilar.Ip-gazlama sanoatida 
birinchi 
ko'zga 
ko'rinarli 
takomillashtirish 
to'quvchilik 
ishida 
amalga 
oshirildi.Mexanik injener Key 1733 yilda maxsus arg'amchi yordamida 
harakatlanuvchi uchuvchu moki ixtiro qildi.Uchuvchi moki to'qish jatumanini 
tezlashtirdi.Ip yigiruvchilar ip etkazib bera olmay qoldilar.Endi ipga talab 
ko'paydi.Ip tanqisligi kapitalistlarni ip yigirish ishida ham texnikaviy takomillikni 
qidirishga majbur etdi.1761yilda "Mahoratni va sanoatni rag'batlantirish jamiyati" 
maxsus murojaatnoma chiqarib, unda mexanik ip yigiradigan charx ixtiro qilgan 
odamga mukofot e'lon qildi. 1765 yilda to'quvchi Jeyms Xargrvs qo'l balan 
harakatga keltiriladigan mexanik ip yigiruvchi charx ixtiro qildi va unga qizining 
nomini berib "Jenni" deb atadi. Yigiruvchilik texnikasida bu ixtiro katta sakrash 
edi.Bu endi haqiqiy mashina bo’lib, u ishni kishi barmoqlarini yordamisiz 
yigiraverar edi.Yangi ixtiro ilgari o'zining oyoq charxida bitta duk bilan ip yigirib 
kelayotgan ko'pdan-ko'p hunarmandlarning o'rnini bosdi."Jenni"da bir yo'la 16-18 
duk bilan ishlash mumkin edi. Ammo uning yigirgan ipi ingichka va zaif bo'lib, 
charx hali kishi qo'li bilan harakatga keltirilar edi. Ammo yigiruv sohasida 
takomillashtirish ishlari davom etdi.1769 yilda texnik Richard Arkrayt suv 
dvigateli bilan harakatga keltiriladigan yangi dastgoh loyihasini taqdim etdi.1799 
yilda Samyuel Krompton ip yigiruv mashinasini takomillashtirdi.U "Myul-
mashina" degan mashinani ixtiro qildi. U "Jenni" singari ingichka, biroq 
Arkraytning suv mashinasi singari pishiq ip berar edi.Arkraytga qadar ham 1760 
yilda rus korchaloni Rodion Glinkov dunyoda birinchi mexanik yigiruv fabrikasini 
qurgan edi.Bu fabrika o'rnatilgan suv parragi yordamida o'zi yigiruv mashinani 
harakatga kellirar, mashina esa 9 kishining ishini qilar edi.O'sha zamonlarda 
Rossiyada hukm surgan feodal-krepostnoylik tuzumi sharoitida Glinkovning 
tashabbusi qo'llab quvvatlanmadi.Uning nomi uzoq vaqtgacha unutilib ketdi, 
vaholanki, u ip yigiruv korxonasini mexanizatsiyalashni haqiqatan boshlab bergan 
dastlabki shaxs edi.Yangi ip yigiruv mashinalarining qo'llanilishi natijasida endi 
to'qimachilik ishi orqada qolib ketdi.Endi Keynning uchar mokisini 
takomillashtirish kerak edi.Bu muammoga Endmund Kartrayt 1785 yilda ixtiro 
qilgan mexanik to'quv stanogi barham berdi.Muayyan vaqt ichida 40 ta to'quvchi 
qo'l kuchi bilan qancha mato to'qib chiqarsa, Kartrayt stanogi ham shuncha mato 
to'qib chiqarar edi.Ammo Kartrayt stanogi XIX asrdaqo'shimcha ravishda 
takomillashtirilgandan so'ng qo'lda to'qishni keng ko'lamda siqib chiqara 
boshladi.Dasllabki yirik mashinalarning dvigateli sifatida asosan suv kuchidan 
foydalanildi. Fabrikalarning kopchiligi katta yo'llardan vabozorlardan uzoq bolsa 
ham, odatda, daryolarga yaqin joylarga qurildi. Rivojlanib kelayotgan mashina 
sanoati uchun yangi, universal dvigatel zarur edi.Bu xildagi dvigatel bug' 
mashinasi tarzida angliyalik Jems Uatt tomonidan ixtiro qilindi. U bug' mashinasi 
uchun patentni birinchi marta 1769 yilda, ikki tomonlama bug' beradigan 
mashinasi uchun 2-patentni 1784 yilda oldi. Bug' dvigateli bilan ishlaydigan 
birinchi ip yigiruv fabrikasi ham 1784 yilda qurilgan edi.XVIII asr ingliz 
sanoatida metallurgiyaning yirik sanoatga aylanishiga yordam bergan boshqa bir 

---

15 
qancha ixtirolar qilindi. 1735 yilda Abraham Derbi cho'yan eritish uchun 
toshko'mirdan foydalanish usulini ochdi.1750 yilda Benjamin Xentsman mineral 
yonilg'i bilan po'lat eritish usulini ixtiro qildi.Sanoatga mashinalarning joriy 
qilinishi mehnat unumdorligini oshirdi. 1720 yilda Angliyada 18 ming tonna, 1802 
yilda esa 250 ming tonna cho'yan ishlab chiqarilgan. Yirik fabrika sanoatining 
rivojlanishi Angliyaning iqtisodiy geografiyasini keskin o'zgartirib yubordi. Agar 
ilgari mamlakalning aholisi zich va savdo-sotiq eng rivojlangan qismi janubi-
sharq bo'lgan bo'lsa, sanoat to'ntaruvi jatumanida ishlab chiqaruvchi kuchlarning 
ko'p qismi u yerdan shimoli-g'arb tomonga ko'chib o'tdi. Manchester, Birmingem, 
Liverpul, Glazgo kabi shaharlar asosiy sanoat markazlariga aylandi.Fabrikalarda 
mehnat og'ir bo'lib, ish vaqti sutkasiga 14-18 soalni tashkil qilar edi. Yangi 
mashinalarning ixtiro qilinishi koplab ishi kuchlarini keraksiz qilib qo'ydi, o'rtacha 
ish haqining kamaytirilishiga, ayollar va bolalarning arzon mehnatidan 
foydalanishni esa kengaytirilishiga olib keldi. Ularning hammasi ishchilar 
o'rtasida norozilikni keltirib chiqardi.Bu norozilik masinalarni buzish, mehnat 
qurollarini sindirish ko'rinishida ro'y berdi.1769 yilda parlament mashinalarni 
buzganlar uchun o'lim jazosi berish to'g'risida maxsus qonun qabul qildi. 
Mashinalarni buzuvchilar - ludchilar - deb ( birinchi stanokni buzgan afsonaviy 
Hed Lud nomi bilan) ataldi. Dastlabki paytlarda ishchilarning mashinalarga qarshi 
keskin kurashi tabiiy hol edi. Sanoat to'ntarishi davrida mashinalarni sindirish va 
majaqlab tashlash, ishchi g'alayonlarining o'ziga xos shakllaridan biri bo'lib, bu 
davrda ishchilar o'z kulfatlarining haqiqiy sababi kapitalistik munosabatlarning 
o'zida ekanligini hali tushinib etmagan edi. Ludchilar harakati keyinchalik, XV111 
asrning 2-yarmidan ishchilarning ish tashlash harakati shaklini oldi.Sanoat 
inqilobi 1825 yilda J.Stefenson tomonidan paravozning ixtiro qilinishi bilan 
nihoyasiga etdi. Mamlakatda temiryo'l qurilishi avj olib, 1850 yilda butun 
mamlakat temiryo'l to'ri bilan o'rab tashlandi va ularning umumiy uzunligi 50 
ming km.ga etdi. Temiryo'l qurulishi metallurgiya, mashinasozlik, tog'-kon 
qurilishi ishlariga turtki berdi. 20 yil ichida cho'yan eritish 3 barobarga etib, 2 
million tonnadan oshib ketdi.Temiryo'llar qurilishi paravoz va vagonsozlikka ham 
keng yo'l ochdi. Sanoat to'ntarishi katta ijtimoiy-iqtisodiy oqibatlar keltirib 
chiqardi.Yirik fabrika ishlab chiqarishning g'laba qilishi natijasida Angliyada 
sanoat ishchilari paydo bo'ldi.Sanoat to'ntarishi oddiy, qo’l bilan harakatlanadigan 
qurollarni mashinalarga, ustaxonalarni fabrikalarga, hunarmandlarni ishchilarga, 
sobiq yirik savdogarlarni fabrikantlarga aylantirdi.Sanoat to'ntarishi shunday qilib, 
kapitalistik jamiyat taraqqiyotida muhim marra edi. Bu ishlab chiqaruvchi 
kuchlarning rivojlanishi borasidagi juda katta sakrash va ayni paytda kapitalizm 
ishlab chiqarilishi munosabatlarining shakllanishida yangi bosqich edi.