Navoiy davlat pedagogika instituti "tabiiy fanlar" fakulteti "geografiya o


Jahonning tabiiy resurslari va ulardan foydalanish



Download 0,59 Mb.
Pdf ko'rish
bet10/26
Sana30.12.2021
Hajmi0,59 Mb.
#96643
1   ...   6   7   8   9   10   11   12   13   ...   26
Bog'liq
9-sinfda jahon tabiiy resuslari

1.2.Jahonning tabiiy resurslari va ulardan foydalanish 

XX asrda jamiyat bilan tabiat o`rtasidagi o`zaro ta`sirda sifat jihatdan  yangi 

bosqich 

boshlandi. 

Jamiyatning 

tabiatga 

“tazyiqi” 

kuchaydi. 

Tabiiy 

landshaftlarning antropogen  landshaftlarga - shahar, tog`sanoati, qishloq  xo`jaligi, 

o`rmon  xo`jaligi,  rekreasion  landshaftlarga  aylanish  nihoyatda  tezlashib  ketadi, 

yangi  hududlarga  aylandi.  Tabiiy  resurslarni  mavjudligi  uzoq  davrni  o`z  ichiga 

olsada  jamiyat  tabiatdan  tobora  ko`proq  resurslarni  oladigan  va  shu  bilan  bir 

vaqtda  tabiatda  o`z  faoliyatini  tobora  ko`proq  chiqindilari  chiqarib  tashlaydigan 

bo`lib  qoldi.  Shunga  qaramasdan  geografik  muhitni  inson  tomonidan  qanchalik 

darajada  o`zgartirilganligi  masalasi  hozirgacha  munozarali  masala  bo`lib 

qolmoqda. Bu masalani akademiklardan A.A.Grigorev (1883-1968) I.P.Gerasimov 

(1905-1985)  va  boshqa  ko`pgina  olimlar  o`rganishgan.  Bir  guruh  olimlar  yerning 

barcha  yoki  deyarli  barcha  tabiiy  landshaftlari  hozirgi  davrda  antropogen 

landshaftlarga    aylangan  deb  hisoblaydilar.  Boshqa  olimlar  esa  tabiiy  muhitga  bu 

jihatdan baho berishda ancha ehtiyotkorona yondashishadilar. 

Geograf  olimlarning  hisob  kitoblariga  ko`ra  hozirgi  vaqtda  antropogen 

landshaftlar  butun  quruqlikning  60  foizdan  ortiqroq  qismini  egallagan.    Shu 

jumladan  quruqlikning  taxminan  20  foizi  tabiiy  landshaftlari  butunlay  o`zgargan: 

bular shahar va qishloqlar, ekinzor va bog`lar, yo`llar, konlar, ekilgan urmonlar va 

boshqalar.Jamiyat  tabiatdan  tobora  ko`proq  resurslarni  oladigan  va  shu  bilan  bir 

vaqtda  tabiatda  o`z  faoliyatini  tobora  ko`proq  chiqindilari  chiqarib  tashlaydigan  

bo`lib qoldi. Shu yo`l bilan bir-biriga bog`langan ikkita muammo:  

1. Tabiiy boyliklardan oqilona foydalanish.  

2.  Atrof-muhitni  ifloslanishidan  muhofaza  qilish  muammolari  kelib  chiqdi. 

Bu  muammolar  o`zaro  bog`liq  bo`lib,  birgalikda  hal  qilishni  talab  etadi.  Jamiyat 

hayotida  resurslarni  roli  katta  rol  o`ynaydi.  Ularning  inson  hayotidagi  ahamiyati 

turlicha. Eng muhim resurs kislorod bo`lsa, bugungi kunda uran ham kislorod kabi 



25 

 

katta  ahamiyat  kasb  etadji.  Bu  resurslar  moddiy  ishlab  chiqarishning  turli 



sohalarida qo`llanilmoqda. Ijtimoiy  ishlab chiqarishga jalb qilingan xom ashyolar 

iqtisodiy resurslarga aylanib bormoqda. Bugungi kunda sanoat maxsulotlari ishlab 

chiqarish uchun ishlatiladigan xom ashyo tayyor mahsulot tajriba natijalari narxini 

75  foiziga  yaqinini  tashkil  qilmoqda.  Tabiiy  resurslarni  joylanishi  notekis  ajralib 

turadi.  Bunga  sabab  yer  yuzasidagi  tektonik  va  geologik  jarayonlardir.  Buning 

natijasida faqat ayrim  mamlakatlar emas, balki butun  regionlar ham resurslarining 

oz-ko`pligiga  qarab  bir-biridan  farq  qiladi.  Masalan,  Yaqin  Sharq  mamlakatlarida 

neft  va  gaz  And  davlatlarida  mis  va  polimetal  rudalar,  shimoldagi  mamlakatlarda 

esa  o`rmon  resurslarini  ko`pligi  harakterlidir.  Yirik  mamlakatlarda  deyarli  barcha 

turdagi foydali qazilmalar uchrasa, Gabonda marganes, Quvaytda neft, Marokkoda 

fosforit,  Yaponiyada  oltingugurt  va  pirit  moddalar  ko`plab  uchraydi.  Resurslar 

bilan  ta’minlanganlik  deganda  tabiiy  resurslar  miqdori  bilan  ulardan  foydalanish 

miqdori o`rtasidagi  nisbat tushuniladi. U mazkur resurs yetadigan  yillar soni bilan 

yoki 


resurslarni 

aholi 


jon 

boshiga 


to`g`ri 

keladigan 

miqdori 

bilan 


ifodalanadi.Albatta  resurslarni    axoli  jon  boshiga  to`g`ri  keladigan  miqdori  bilan 

ifodalanadi.  Albatta  resurslarga  boy  yoki  kambag`alligiga  bog`liq.  Lekin  resurslar 

bilan  taominlanganlik,  shuningdek  ulardan  foydalanish  ko`lamiga  ham  bog`liq 

bo`lganligi  sababli  bu  tushncha  bo`lmay,  sosial-iqtisodiy  tushunchalardir. 

Olimlarning  hisoblariga    ko`ra  mineral  yoqilg`ining  jahondagi  umumiy  biologik 

zaxhirasi  12,5  trillion  tonna  shartli  yoqilg`idan  ortiq.  Bu  hozirgi  darajada  qazib 

olinadigan  bo`lsa,  mineral  yoqilg`i  ming  yildan  ortiq  vaqtga  yetadi.  Biroq  qazib  

olinishi mumkin bo`lgan zaxirani va yoqilg`i isteomolining oshib borishini hisobga 

oladigan bo`lsak, bu muddat bir necha barobar qisqaradi. 

 

Ma`lumki,  uzoq  kelajakda  mo`ljallangan  ta`minlanganlik  darajasi  tabiiy 



resurslarning  qaysi  turiga,  ya`ni  tugaydigan  yoki  tugamaydigan  turiga  kirishiga 

ham  bog`liq.  Tabiiy  resurslar  ishlab  chiqaruvchi  kuchlarni  rivojlantirish  va 

joylashtirishdagi muhim omildir. Fan-texnika taraqqiyoti davrida tabiatga va uning 

ne`matlariga  ta`sir  ko`rsatish  ortib  bormoqda.  Yerlarni  o`zlashtirish  yer  osti 




26 

 

boyliklarini  qidirib  topish  va  ishga  tushirish,  suv,  tuproq,  o`simlik,  hayvon 



resurslaridan foydalanish ko`lami kengaymoqda. 

Kishilar  qadim  zamonlardanoq  mineral  resurslardan  ba`zi  birlarini 

ishlatishni  o`rganib  olishgan.  Bu  hol  inson  madaniy  taraqqiyoti  davrlarining  turli 

nolari  “chunonchi  tosh  asri”,  “bronza  asri”,  “temir  asri”  kabi  nomlar  bilan 

atalishida  o`z  aksini    topgan.    Bizning  davrimizda  mineral  resurslarning  200  dan 

ortiq  turidan  foydalaniladi.  Akademik    A.Ye.Fersman  (1883-1945)  ta`biri  bilan 

aytganda  hozirgi  vaqtda  insoniyat  butun  Mendeleev  davriy  sistemasi  muhayyo 

bo`lgan  shu  bilan  birga  yer  po`stini  kishilarning  istagiga  qarab  yer  bag`ri 

durdonalarini  istalgan  miqdorda  yetkazib beriladigan sehrli  xazina deb qaramaslik 

kerak.  Bunga  sabab  birinchidan  deyarli  barcha  mineral  resurslar  tiklanmaydigan 

resurslar  turiga  kiradi.  Ikkinchidan,  resurslar  ayrim  xilarining  jahondagi  zahirasi 

bir xil emas. 




Download 0,59 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   6   7   8   9   10   11   12   13   ...   26




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish