Namangan muhandislik qurilish instituti sanoatni axborotlashtirish fakulteti axborot tizimlari va texnologiyalari

Hosil boʻlgan oʻlchov birliklari

Kattaliklar	Oʻlchov birliklar			Belgilanishi			Ifodasi
	oʻzbekcha nomlanishi	xalqaro nomlanishi	oʻzbekcha		xalqaro
Yassi burchak	radian	radian	rad		rad	m·m^−1 = 1
Hajmiy burchak	steradian	steradian	sr		sr	m²·m^−2 = 1
Harorat (selsiy shkalasi boʻyicha)	Selsiy darajasi	degree Celsius	°C		°C	K
Chastota	Gerts	hertz	Gs		Hz	s^−1
Kuch	Nyuton	newton	N		N	kg·m/s²
Energiya	joul	joule	J		J	N·m = kg·m²/s²
Quvvat	vatt	watt	Vt		W	J/s = kg·m²/s³
Bosim	Paskal	pascal	Pa		Pa	N/m² = kg·m^−1·s^−2
Yorug'lik oqimi	lyumen	lumen	lm		lm	kd·sr
Yorug'lilik	lyuks	lux	lk		lx	lm/m² = kd·sr·m^−2
Elektr zaryadi	kulon	coulomb	kl		C	A·s
Potentsiallar farqi	volt	volt	V		V	J/Kl = kg·m²·s^−3·A^−1
Elektr qarshiligi	om	ohm	Om		Ω	V/A = kg·m²·s^−3·A^−2
Elektr sig'imi	farad	farad	F		F	Kl/V = kg^−1·m^−2·s^4·A²
Magnit oqimi	veber	weber	Vb		Wb	kg·m²·s^−2·A^−1
Magnit induktivligi	tesla	tesla	Tl		T	Vb/m² = kg·s^−2·A^−1
Induktivlik	genri	henry	Gn		H	kg·m²·s^−2·A^−2
Elektr o'tkazuvchanlik	simens	siemens	Sm		S	Om^−1 = kg^−1·m^−2·s³A²
Radioaktivlik	bekkerel	becquerel	Bk		Bq	s^−1
Kuchaytirilgan doza ionlashgan nurlanish	grey	gray	Gr		Gy	J/kg = m²/s²
Samarali doza ionlashgan nurlanish	zivert	sievert	Zv		Sv	J/kg = m²/s²
Katalizator shiddati	katal	katal	kat		kat	mol·s^−1

SI ga kirmaydigan oʻlchov birliklari[tahrir]
SI ga kirmaydigan baʼzi bir oʻlchov birliklari, Oʻlchashlar bosh konferentsiyasi qarori bilan „SI bilan birgalikda qoʻllanilishi mumkin“.

Oʻlchov birliklari	Xalqaro nomlanishi	Belgilanishi		SI oʻlchov birliklarida
		oʻzbekcha	xalqaro
daqiqa	minute	min	min		60 s
soat	hour	soat	h		60 min = 3600 s
sutka	day	sut	d		24 soat = 86 400 s
gradus	degree	°	°		(π/180) rad
burchak minuti	minute	′	′		(1/60)° = (π/10 800)
burchak sekundi	second	″	″		(1/60)′ = (π/648 000)
litr	litre (liter)	L	l, L		1/1000 m³
Tonna	tonne	t	t		1000 kg
neper	neper	Np	Np
bel	bel	B	B
elektronvolt	electronvolt	eV	eV		≈1,60217733{\displaystyle \cdot }10^−19 J
massaning atom birligi	unified atomic mass unit	a. e. m.	u		≈1,6605402{\displaystyle \cdot }10^−27 kg
astronomik birlik	astronomical unit	a. birl.	ua		≈1,49597870691{\displaystyle \cdot }10^11 m
dengiz mili	nautical mile	mil			1852 m (aniq)
uzel	knot	uz			1 soatda bosib oʻtilgan 1 dengiz mili = (1852/3600) m/s
ar	are	a	a		10² m²
gektar	hectare	ga	ha		10^4 m²
bar	bar	bar	bar		10^5 Pa
angstrem	ångström	Å	Å		10^−10 m
barn	barn	b	b		10^−28 m²

2.KATTALIKLAR QIYMATI VA O'LCHAMI DEGANDA NIMANI TUSHUNASIZ?
Kattalikning qiymati – qabul qilingan birliklarning ma’lum bir soni bilan kattalikning miqdor tavsifini aniqlash.
Qiymatning sonlar bilan ifodalangan tarkibiy qismini kattalikning sonli qiymati deyiladi. Sonli qiymat kattalikning o‘lchami noldan qancha birlikka farqlanadi, yoki o‘lchash birligi sifatida olingan o‘lchamdan qancha birlik katta (kichik) ekanligini bildiradi yoki boshqacha aytganda Q kattaligining qiymati uni o‘lchash birligining o‘lchami [Q] va sonli qiymati q bilan ifodalanadi degan ma’noni anglashimiz lozim:
Q = q[Q].
Kattalikning birligi ham, kattalikning o‘ziga o‘xshash asosiy va hosilaviy birliklarga bo‘linadi

Kattalikning o‘lchamligi deb, shu kattalikning tizimdagi asosiy kattaliklar bilan bog‘liqligini ko‘rsatadigan va proporsionallik koeffitsiyenti 1 ta teng bo‘lgan ifodaga aytiladi.
Kattaliklarning o‘lchamligi dimension – o‘lcham, o‘lchamlik ma’nosini bildiradigan (ingl.) so‘zga asoslangan holda dim simvoli bilan belgilanadi.
Odatda, asosiy kattaliklarning o‘lchamligi mos holdagi bosh harflar bilan belgilanadi, masalan: uzunlik – diml = L; massa – dim m = M; vaqt dim t = T.
Hosilaviy kattaliklarning o‘lchamligini aniqlashda quyidagi qoidalarga amal qilish lozim:
1. Tenglamaning o‘ng va chap tomonlarining o‘lchamligi mos kelmasligi mumkin emas, chunki, faqat bir xil xossalargina o‘zaro solishtirilishi mumkin. Bundan xulosa qilib aytadigan bo‘lsak, faqat bir xil o‘lchamlikka ega bo‘lgan kattaliklarnigina algebraik qo‘shishimiz mumkin.
2. O‘lchamliklarning algebrasi ko‘payuvchandir, ya’ni faqatgina ko‘paytirish amalidan iboratdir.
2.1. Bir nechta kattalikning ko‘paytmasining o‘lchamligi ularning o‘lchamliklarining ko‘paytmasiga teng, ya’ni: A,V,S,Q kattaliklarining qiymatlari orasidagi bog‘lanish Q=AVS ko‘rinishida berilgan bo‘lsa, u holda:
dim Q = (dim А) (dim V)(dimС)
2.2. Bir kattalikni boshqasiga bo‘lishdagi bo‘linmaning o‘lchamligi ularning o‘lchamliklarining nisbatiga teng, ya’ni Q = A/V bo‘lsa, u holda:
dim Q = dim А/ dim V
2.3. Darajaga ko‘tarilgan ixtiyoriy kattalikning o‘lchamligi uning o‘lchamligini shu darajada oshirilganligiga tengdir, ya’ni Q = Аp bo‘lsa. U holda:
dim Q = dim pА
masalan, agar tezlik v=l/t bo‘lsa. U holda:
dim v = diml/ dim t = L/T = LT – 1
shunday qilib, hosilaviy kattalikning o‘lchamligini ifodalashda quyidagi formuladan foydalanishimiz mumkin:
dim Q = LpMmTk….,
bunda, L, M,T.., – mos ravishda asosiy kattaliklarning o‘lchamligi;
n,m,k.., – o‘lchamlikning daraja ko‘rsatkichi.
Har bir o‘lchamlikning daraja ko‘rsatkichi musbat yoki manfiy, butun yoki kasr soni yoxud nolga teng bo‘lishi mumkin. Agar barcha daraja ko‘rsatkichlari nolga teng bo‘lsa, u holda bunday kattalikni o‘lchamsiz kattalik deyiladi. Bu kattalik bir nomdagi kattaliklarning nisbati bilan aniqlanadigan nisbiy (masalan, dielektrik o‘tkazuvchanlik), logarifmik (masalan, elektr quvvati va kuchlanishining logarifmik nisbati) bo‘lishi mumkin.O‘lchamliklarning nazariyasi odatda hosil qilingan ifoda (formula)larni tekshirish uchun juda qo‘l keladi. Ba’zan esa bu tekshiruv noma’lum bo‘lgan kattaliklarni topish imkonini beradi.