Н. Маҳмудов, А. Нурмонов Ўзбек тилининг

ГАП МУРАККАБ ТУЗИЛМА СИФАТИДА 
Ҳар қандай гап шакл ва мазмун бирлигидан иборат бўлган бир бутунликдир. 
Гапнинг бу икки томони ўзаро диалектик алоқада бўлса ҳам, бир бутунни ташкил 
этувчи алоҳида-алоҳида тузилмалар бўлганлиги учун ўзла рига хос маълум 
хусусиятларга ҳам эга. Аввало, бу икки тузилма ўзларининг тузилиш бирликлари 
билан ҳал фарқ қилади. Шунинг учун ҳам ҳар қайси тузилмани бирликларини 
алоҳида-алоҳида ўрганиш ва бу иккг тузилма бирликлари ўртасидаги муносабатни
аниқлаш муҳим аҳамият касб этади. 
ГАПНИНГ ШАКЛИЙ ТУЗИЛИШИ (СИНТАКТИК
ТУЗИЛИШИ) 
Ҳар бир гапда маълум объектив мазмун маълум моддий воситалар — синтактик 
шакллар воситасида ифода ланади. Гапнинг ана шу моддий ифодаланиш томон унинг 
синтактик тузилиши ҳисобланади. 
Синтактик тузилиш ҳам ўзаро муносабатда бўлган бир неча унсурлардан ташкил 
топган бир бутунликдир. Синтактик тузилишнинг унсурлари анъанавий тилшуносликда
гап бўлаклари термини билан номланади
1
. 
Лекин синтактик тузилиш таркибидаги барча синтак тил шакллар гап бўлаклари 
таркибига киритилмайди. Анъанавий тилшуносликда синтактик шаклнинг тобе 
алоқага кириши (ўзаро деминация муносабати) унинг гап бўлаги ҳисобланишишшг 
бош мезони саналади. 
Гап бўлаги маълум синтактик шаклнинг шаклий сингагматик муносабатдаги 
вазиятига қараб белгиланади: эга вазияти, кесим вазияти, тўлдирувчи вазияти ва 
бошқалар. Натижада айрим мазмуний муносабатда бўлган лекин бу мазмуний 
муносабат шаклий жиҳатдан тобе муносабат (алоқа) орқали эмас, балки ундаш ва кириш 
муносабатлар орқали ифодаланган бирликлар синтактик тузклиш бирлиги сифатида 
қаралмаиди. Бу эса бутунни бўдакларга бўлиш асосига зид келади. Чунки бутун 
бўлакларга маълум аоосда шундай бўлиниши керакки, бутуннинг бирорта унсури 
бўлинишдан ташқари қолмаслиги керак. 
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

34 
Панфилов В. 3. Категорпя модальности и ее роль в кон-ститутировании структурн 
предложения и суждения. Я, 1977, №4, 
с
. 39 * 
Г а к В. Г. Теорстическая грамматика фраБцузского язька. синтаксис. М., 1981, с. 143. 
Синтактик тузилпги унсурларшш гап бўлаклари термини остида ўрганишнинг 
мухолпфлари ҳам бор. Улар бу тузилшини синтаксема (Мухин), спнтэктик шакл 
(Золотова) каои терминлар остида лрганадплар. 
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

35 
Гап бўлаклари гапни ташкил этган синтактик шаклларни тўла қамраб олмас экан, 
демак, гапни бўлакларга гаи бўлаклари рубрпкаси остида ажратиш етарли асосга эга 
эмас. Шунинг учун ҳам тилшуносликда бу масала ҳам энг мунозарали масалалардан 
бири бўлиб келмоқда
1
. 
Синтактик бирлик ҳисобланган гапнинг шаклий тузилиш жиҳатдан унинг 
з'иддиятшш ҳисобга олган ҳолда қуйидагича синтактик шаклларга бўлиш мумкин: 
1) синтактик алоқага киришадиган синтактик шакллар 
2) сннтактик алоқага киришмайдиган синтактик шакллар. 
Буларнинг биринчи гуруҳи анъанавий гап бўлаклари Ҳисобланади.