Musa Urud uruda ики сяфяр Бакы – 2009

Hovik Azoyanın qərargahı
Sisyan rayon mərkəzi bərbad haldadır, mənim gənclik illərimdə gördüyüm gözəl, abad, təmiz şəhərdən əsər-əlamət belə qal­mayıb, yolların asfalt örtüyü tamamilə dağılıb, Sovet hökuməti dövründə tikilmiş binaların əksəriyyəti uzun illər təmir olunmadığından öz miskin görkəmi ilə diqqəti cəlb edir, küçələrdə adam gözə dəymir, şəhər çirkab içərisindədir.
Rayon mərkəzini keçib Hovik Azoyanın qərargahı yerləşən, rayona bitişik Uz qəsə­bə­sinə gəlirik. Bölgənin ən qədim azərbaycanlı kəndlərindən biri olmuş Uz kəndinin binası «Kitabi Dədə Qorqud» dastanında adı çəkilən (Aruz, Uruz, Oğuz) Uz tayfaları tərəfindən qoyulmuşdur. 1918-ci ildə Andronikin Zəngə­zura hücumu zamanı ermənilər Uz kəndini dağıdıb-yandırmış, əhalinin bir hissəsi qətlə yetirilmiş, bir hissəsi isə didərgin salınmışdır.
Uz qəsəbəsinin mərkəzindəki küçələrin birində bələdçimizin «Jiquli»si yaşıl rəngli iki taylı dəmir darvazanın qarşısında dayanıb siq­nal verir. Siqnal səsinə darvaza taybatay açılır, qabaqda «Jiquli», ortada bizim maşın, arxada isə bizi müşayiət edən «Şevrole-Niva» geniş bir həyətə daxil oluruq.
Hovik Azoyanın qərargahının həyətinə daxil olarkən ikinci dəfə şok yaşayır və bu səfərə qərar verdiyimə görə özümü qınayıram. Çox da böyük olmayan bir restoranın həyə­tində və eyvanında əynində Ermənistan Or­du­sunun hərbi forması olan iyirmiyə qədər silahlı adam var-gəl edir, üç bir-beş bir toplanıb söhbətləşir, deyib gülürlər. «BMV»nin pərdə­sini azacıq qaldırıb həyətdəkiləri müşahidə edirəm. Hərbçilərin bir hissəsi əsgər, qalanı isə yüksək rütbəli (mayor, polkovnik-leytenant, polkovnik) zabitlərdir. Ermənilərin kimisinin əlində tutduğu, kimisinin çiynindən asdığı silahlar - hələ orta məktəbin hərbi hazırlıq dərs­lərindən yaxşı tanıdığım Kalaşnikov avto­matları ilk baxışda diqqətimi cəlb edir.
Heç şübhəsiz ki, bu hərbçilərin çoxusu Qarabağ döyüşlərində iştirak edib bizimkilərə güllə atıb, bəlkə də gözü qabağında bizim­ki­lərin gülləsindən döyüş yoldaşı, dostu, yaxud qardaşı ölüb.
Bəlkə bu hərbçilərdən kimsə döyüş za­manı qucağında keçinən döyüşçü dostuna and içib ki, sənin qisasını ilk qarşıma çıxan azərbaycanlı türkündən alacağam.
Bəlkə bu hərbçilərin içərisində bir nəfər avantürist var ki, Qarabağ müharibəsi dövrün­də azərbaycanlı deputatı güllələmiş şəxs kimi tarixə düşmək şansını qaçırmayacaq?
Maşınımızın darvazadan keçib həyətin ortasına çatdığı ana qədər ötən 2-3 saniyə ərzində beynimdə ildırım sürəti ilə fırlanan bu suallara o şərait üçün yeganə doğru cavabı tapıram: Öz-özümə «əşşi» deyərək əlimi yellə­yib Samvel Nikoyanın ardınca «BMV»dən düşürəm.
Samvel Nikoyanla öpüşüb-görüşən Ho­vik Azoyan mənə əl uzadıb «barevçes» deyir. Mən də deyirəm: «- barev»!
Azoyan daha sonra bareves yeğes (er­mənicə “xoş gəlmisən”) deyir, mən də deyi­rəm, şunaraqalutyun (ermənicə “sağ ol”).
Samvel Hovikdən soruşur:
-Huyri canançumes (qonağı tanıdınmı)?
Gözlərini qıyıb mənə diqqətlə baxan Hovik başını yelləyir:
- Çe (yox)!
Mən azərbaycancaya keçirəm:
-Mən Musa Quliyevəm, Urud kəndin­dənəm, İsa kişinin oğluyam.
Hovik təəccübdən bir addım geriyə sıç­rayır:

• 
  Ara, sən azərbaycanlısan?
  

Axmaq sual verdiyini başa düşüb tez də əlavə edir:

• 
  Buraya necə gəlib çıxmısan?
  

Mən söhbətin nədən getdiyini İrəvandan gələnlərin də anlaması üçün ruscaya keçirəm:
- Mən Azərbaycanın deputatıyam, İrə­vanda keçirilən bir konfransa gəlmişəm. Er­məni həmkarlardan xahiş etdim ki, do­ğul­du­ğum Urud kəndini ziyarət etmək üçün buraya gəlməyimə köməklik etsinlər. Onlar da çox sağ olsunlar ki, bu səfəri təşkil etdilər. Bu­ra­dan beləsi isə səndən asılıdır.
Hələ də təəccübünü gizlədə bilməyən Hovik yenə də azərbaycanca soruşdu:
- Ara, Urudda kimlərdənsən?
- İsa Quliyevin oğluyam.
- Ara, haşvabah (hesabdar - M.U.) İsanın?
- Bəli.
- Sən bilirsənmi ki, bizim atalarımız dost olublar?
- Bilirəm.
Hovik nə fikirləşdisə, arxaya dönüb bir qədər aralıda dayanmış uca boylu, dolu bədənli 70-75 yaşlarında qocanı yanımıza çağırdı.

• 
  Kolyacan, ari sdeğ (gəl bura).
  

Qoca bizə yaxınlaşıb öz dillərində sa­lamlaşanda Hovik dedi:

• 
  Kolya, ays martı Urudice, ku hinqerots Ajderi yexbayr dğane (Kolya, bu oğlan Urud­dandı, sənin dostun Əjdərin qardaşı oğludu).
  

Hovikdən fərqli olaraq onun böyük qar­daşı Kolya Azoyan Sisyanın orta göbəyində azərbaycanlı görməyindən qətiyyən təəccüb­lənmədi, mənim buraya necə gəlməyimlə ma­raqlanmadan soruşdu:
- Sən yəqin İsanın oğlusan?
- Bəli.
- Əjdər nə təhərdi?
- Yaxşıdı.
- Gərək ki, iki oğlu var, elədir?
- Elədir.
(Bu zaman Samvel Nikoyan Hoviki kənara çəkib nə barədəsə xosunlaşmağa başladı, çox güman ki, mənim Uruda səfərimlə bağlı deyilən təlimatları ona çatdırırdı).
Böyük Azoyan bir qədər susduqdan sonra söhbətini davam etdirir:
-Biz Əjdərlə 1956-cı ildən dostluq et­mi­şik, ta dava düşənə qədər. O zaman İsa kolxoz sədri idi, Urudda maqazin tikirdik. Əjdər bri­qadir idi, mən də prorab. Yaxın yoldaş, möh­kəm dost olmuşuq. Yerevanda, Urudda, Bakı­da, Vağədidə yaxşı günlər keçirmişik.
Kolyadan soruşuram:
-Məni burada görəndə, deyəsən, heç təəccüblənmədin?
- Yox, niyə təəccüblənirəm. Bilirdim ki, bir gün yenə gələcəksiniz, indi sən gəlmisən, sonra da o birilər gələcəklər, geci-tezi var, bir gün bu dava qurtarmalıdır.
Kolya Azoyanın sakit, arxayın, emosi­yasız danışığına qulaq asa-asa düşünürəm ki, bu qoca kişiyə gənclik dostu Əjdərin böyük oğlunun hərbi əks-kəşfiyyat polkovnik-ley­tenantı və Qarabağ müharibəsi veteranı ol­ma­sını söyləsəm, onun bu emosiyasız halına bir təvavüt edərmi?
Təbii ki, Kolyaya heç nə söyləmədim, ən azı ona görə ki, o anda məni böyük Azoyanın emosiyasız sifətindən daha çox özümün emosional (bəlkə də ekstremal) vəziyyətim daha çox narahat edirdi.
Buna görə də Kolya Azoyana heç nə demədim və o indiyə qədər də bilmir ki, gənclik dostu Əjdər Quliyevin böyük oğlu nə ilə məşğuldur. Amma mən öyrəndim ki, bu sakit, bir qədər də tərki-dünya təsiri bağışlayan qocanın özündən kiçik qardaşı deputat Hovik Azoyan 1990-1995-ci illərdə Qarabağda səhra komandiri olub, istefada olan polkovnik ley­tenantdır, ondan kiçik qardaşı Basensi Azoyan isə Ermənistan Müdafiə Nazirliyinin Baş Qərargah rəisinin müavini, general-mayordur. Bir qardaşının oğlu isə 1992-ci ildə Qubadlıda döyüşdə öldürülüb.
Samvellə söhbətini yekunlaşdıran Hovik bizim yanımıza qayıdır:

• 
  Obed vaxtıdır, bəlkə çörək yeyax, sonra kəndə baxmağa gedərik?
  
• 
  Yox, - deyirəm, - yaxşı olar ki, kəndə gedib-gələk, sonra yemək yeyərik.
  

Hovik mübahisə etmir:

• 
  Yaxşı, onda qoy Yerevandan gələnlər burada qalıb dincəlsin, sən mənim maşınımda gedərsən.
  

Yenə razılaşmıram:
Gəl, Samveli burada tək qoymayaq, «Niva»dakı zabitlər də vəzifə başındadırlar, qoy onlar da arxamızca gəlsinlər. (Hər halda Qarabağda səhra komandiri olmuş, qardaşı oğ­lu bizimkilər tərəfindən öldürülmüş bir daş­nakla təkcə yola çıxmaq daha çox risk tələb edir və bu risqi azaltmaq üçün İrəvandan mənim təhlükəsizliyimi təmin etmək üçün təh­kim edilmiş adamlardan ayrılmamağım gərək­dir).
Hovik təzə «Prado» Cip-in sükanı ar­xa­sına keçib Samvelə qabaqda, mənə arxada əyləşməyi təklif edir.
Mən yenə müqavimət göstərirəm:

• 
  Olarmı mən qabaqda əyləşim?
  

Hovik tərəddüdlə Samvelə baxır, Sam­vel bir söz demədən keçib arxa oturacaqda əyləşir. Qabaqda oturmaqda məqsədim həm Vətənin Sisyandan Uruda qədərki parçasına gözüdo­lusu baxmaq, həm də Hoviki dilə tu­taraq video çəkiliş aparmağa razılıq almaqdır.
Salona əyləşər-əyləşməz Hovik əlimdə tutduğum ovuc içindən bir az böyük olan vi­deo­kameranı görür:

• 
  Ara, onu at baqaja!
  

Kameranı baqaja atmaq evimizə qədər çəkiliş aparmamaq deməkdir. Hansısa bir dahinin sözləri yadıma düşür: «Kim ki, mü­ba­rizə aparır o uduza bilər. Kim ki, mübarizə aparmır, o artıq uduzub.»
Çəkiliş aparmaq şansını qorumaq məq­sədi ilə əlimdəki kameranı torbasına qoyub etinasız halda ayağımın altına atıram.

• 
  Sən narahat olma, icazəsiz çəkiliş apar­maq fikrim yoxdur, - deyirəm.
  

Ancaq beynimdə Hoviki dilə tutmaq üçün nə söyləyəcəyimi götür-qoy edirəm.
Sisyan yağ-pendir zavodunun yanından keçib, Uz qəsəbəsinin Qarabulaq məhəlləsinə, oradan isə Sisyan-Ağdü yoluna çıxırıq.
Söhbəti hərləyib-fırlayıb Hovik Azoyanın incə yerinə - atası Bağdasar kişinin üstünə gətirirəm.
-Sisyan camaatı Bakıda, Sumqayıtda xeyir-şərdə bir yerə yığışanda həmişə buralar­dan, burda keçirdikləri həm çətin, həm də xoş günlərindən xatirələr söyləyirlər. Hamısı da sənin atana rəhmət oxuyur ki, Böyük Vətən Müharibəsi illərində və müharibədən sonrakı aclıq illərində camaatı ölməyə qoymadı, er­mənili-müsəlmanlı hamıya əl tutdu.
Hovik bir qədər kövrələn kimi olur:
-Ara, camaatın hamısına denən dava qurtaran kimi qayıdıb gəlsinlər, vallax, astvas haqqı, hamıya kömək edərəm, iş verərəm işləyərlər, qabaxlar nə təhər yaşamışdıq, elə də yaşayarıq.
Məqamın yetişdiyini görüb fürsəti fövtə vermirəm:- Hovik, qarşıda Ağdü kəndidir, ondan sonra da sizin kəndiniz olan Vağədi. Mən Bakıya qayıdandan sonra ağdülü də, vağədili də, urudlu da gəlib bu yerlərdən xəbər soruşacaqlar, şəkil, video çəkiliş istəyəcəklər. Mən onları necə inandırım ki, Bağdasar Azo­yanın oğlu Hovik çəkiliş aparmağa qoymadı. Bu dağın, dərənin, mənzərələrin hamısının şəkilləri internetdə Ermənistanın turizm xəri­təsində vardır. İstəyənlər onsuz da kompü­ter­dən kəndlərinin şəkillərini çıxardırlar. Amma bir var kompüter görüntüsü, bir də var bu yerləri qarış-qarış tanıyan adamın apardığı video çəkiliş. Gəl belə danışaq: harada strateji bir yer varsa oranı çəkməyim, - amma yoldu, kəndin evləridi, dağlar-dərələrdi, - bunları çək­məyə görə nə sənə, nə mənə bir söz deməzlər.
Hovik bir qədər düşündükdən sonra hələ indi də mənə aydın olmayan bir qərar verir:
- Yaxşı, ara, çək, amma sağ tərəfi çək, Urudda isə qəbiristanlıqdan başqa haranı istəyirsən, çəkərsən.