Mundarija. Kirish. Asosiy qism

Ilmiy tadqiq mavzusi, odatda, ilmiy tadqiqotning sarlavhasidir. Tadqiq jarayonida u juda muhim ahamiyatga egadir. Tadqiqotchilar orasida "sarlavha ish muvaffaqiyatining yarmi" degan hikmatli sozning tarqalganligi bejiz emas. Akademik shoir G`afur G`ulomning iste`dodi, chuqur falsafiy mushohadasi va tafakkuri mahsuli bo`lgan "Vaqt" she`rining dunyoga kelishi bilan bog`liq qiziq bir hodisa va adibning so`zlari sarlavha ijodiy ishda qanchalik muhim ekanligini ko`rsatadi. O`zbekiston qahramoni Said Ahmad shunday eslaydi<sup>2</sup>:
"Said Ahmad "Qizil O`zbekiston" gazetasi redaktori topshirig`i bilan G`afur akadan bir she`r undirish ilinjida tayinlangan vaqtda G`afur akaning uyiga boradi. Biroq....
Domla o`sha kuni meni kechgacha ovora qildilar. Fe`llarini bilganimdan xalaqit bermadim. Kech bo`ldi. Qorong`u tushdi. Domlaning she`r yozib berish niyati yo`qqa o`xshardi.
- Menga qara, ke, shu ishni ertaga qoldiraylik.
Men ko`nmadim. Ertaga ertalab she`rsiz redaksiyaga borsam, redaktor xafa qilishini aytdim.
-Azonda yozamiz. Bo`ptimi? G`afur G`ulomning gapi bitta bo`ladi. Tamom. Yaxshi she`r yozaman degan shoir kechqurun palov yeb yotishi kerak. Hozir ikkovimiz osh qilamiz.
Ko`nmay ilojim yo`q edi. Oshdan keyin to yarim kechagacha Bedil o`qib ma`nosini tushuntirib berar, afandi aytib kulardi. Bilib turibman, domla she`r yozish oldidan ruhini yengillatmoqchi, o`ziga yaxshi kayfiyat yaratmoqchi. Yotish oldidan bilagidagi soatni echib, ko`zoynak taqib qaradi.
-Bo`ldi, - dedi domla, qayta o`rnidan turib, - she`r tayyor,. Komil Aliyev shunday degan edi: "Sarlavhasi bilan tagiga yoziladigan o`z noming naqd bo`lsa, asaring bitdi deyaver. " She`rning nomi bilan tagiga G`afur Gulom` so`zini bitdi.
U kishiga savol bilan qaradim.
-Jiyanim Hamidulla o`tkan kuni shu soatni sovg`a qilgan edi. Shu soatga bag`ishlab she`r yozaman.
Boshqatdan kiyinib o`tirib oldik. Men pastga tushib choy damlab chiqdim. Stolga choynakni qo`ya turib qarasam, she`rning ikki satri yozilib qopti:
G`uncha ochilguncha o`tgan fursatni
Kapalak umriga qiyos etgulik.
. Xayolini buzmaslik uchun choy quyib, stol qirg`og`iga qo`ydim. Qarab turibman, G`afur aka o`ylayapti. Ko`zi goh shiftga tikilar, goh qoshlari chimirilib xuddi urishmoqchi bo`lgandek, menga yomon qarab qolardi. Bilaman, bunaqa paytda G`afur aka qaragani bilan meni ko`rmaydi. Xayolida yaratayotgan narsanigina ko`radi. Ruchkani siyohdonga zarda bilan botirdi-yu yoza ketdi:
Gohida bir muddat olgulik nafas.
Bu satrni shoshib o`chirdi-yu, boshqatdan yozdi:
"Ba`zida bir nafas olgulik muddat.
Ming yulduz so`nishi uchun yetgulik"<sup>3</sup>
Bu xotirada olim-adibning: "Sarlavhasi. . . naqd bo`lsa, asaring bitdi, deyaver", degan fikriga alohida e`tibor bermoq zarur.
Ilmiy-ijodiy ishda ham tadqiq manbayi va predmeti aniqlanib, tadqiqot, uning asosiy bosqich va hatto, xulosalari olim miyasida pishib yetilgach, ilmiy ishga sarlavha tanlanadi. Sarlavha ishda nima va qanday o`rganilayotgani haqida aniq ma`lumot berishi lozim. Shu nuqtayi nazardan bir necha ilmiy ish sarlavhasini ko`rib o`tamiz.
I guruh:
a) O`zbek jadid dramalarining lisoniy xususiyatlari.
b) O`zbek xalq topishmoqlarining leksik-semantik xususiyatlari.
v) O`zbek tili harbiy terminalogiyasining sinxronik tadqiqi.
II guruh:
a) O`zbek tilida "hayvon" arxisemali leksemalar maydonining mazmuniy tahlili.
b) O`zbek tilida privativlik (nofonologik sathlar)
v) Mazmuniy sub`yekt va uning o`zbek tili sintaksisida ifodalanishi.

Sarlavhalaridan ko`rinib turibdiki, bu ilmiy tadqiqotlarning barchasida bosh tadqiq manbayi "til", aniqrog`i, "o`zbek tili"dir. Sarlavhalardagi "jadid dramalari" (1a), "xalq topishmoqlari" (1b), "harbiy terminalogiya" (1v), "hayvon arxisemali leksemalar" (2a), "nofologik sathlar" (2b), "sintaksisi" (2v) kabi izohlar umumiy tadqiq manbayining alohida birliklarini ifodalab, uni toraytiradi, muayyanlashtiradi. Sarlavhadagi "lisoniy xususiyatlar", "leksik-semantik xususiyatlar", "sinxronik tadqiq", "mazmuniy tahlil", "privativlik", "mazmuniy subyekt" tadqiq predmetiga, tadqiq usuliga ishora qilib turadi.

1 guruh sarlavhalaridan ko`rinib turibdiki, ular tildagi bir narsani (tilimizning ma`lum bir bo`lakchasini) tavsiflashga bag`ishlangan. Ikkinchi guruh mavzulari esa til tizimida (yoki uning ma`lum bir bo`g`inida) biror hodisa-qonuniyatning voqelanishi tavsifiga bag`ishlangan.
Sarlavha qanchalik qisqa, ixcham va sermazmun bo`lsa, shuncha yaxshi. Bunday qisqa va aniqlik Oliy Attestatsiya Komissiyasi Hay`atining 96.5 raqami ostida 2003-yilning 17-iyulida qabul qilgan "Dissertatsiya va avtoreferatlarga qo`yiladigan talablar<sup>4</sup>"iga mosdir. Chunki sarlavha qanchalik qisqa, aniq va mazmundor bo`lsa, ilmiy tatqiqotning shunchalik uqilgan va yetilganligiga ishora qilib turadi. Aksincha, uzundan-uzoq sarlavha noqulay va ishning go`rligi nishonalaridan biridir. Sarlavhada ortiqcha so`zlar bo`lmasligi kerak. Chunonchi, "O`zbek tili mashg`ulotlarida bolalarni savol-javobga o`rgatishning nazariy-metodik asoslari (ta`lim-tarbiya rus tilida olib boriladigan bolalar bog`chalari misolida)". Bu nomzodlik dissertatsiyasining mavzusi 19 so`z bilan ifodalangan. Vaholanki, shu mazmunni "Rusiyzabon bog`chalarda bolalarni o`zbek tilida savol-javobga o`rgatish" sifatida atigi 8 so`z bilan ifodalash mumkin.
Mavzuning ixcham va aniqligi uning to`liq uqilganligining nishonasidir. Zeroki, ilm olamida "uqilganni ifodalash oson" degan hikmatli so`z bor. Shuning uchun har bir ilmiy tadqiqot mavzusi ilmiy jamoatchilik orasida (dastlab, tadqiqotchi va uning ilmiy rahbari orasida, so`ngra kafedra, laboratoriya yig`ilishida, muassasa ilmiy kengashida, dissertatsiya mavzulari esa yana mintaqa va respublika muvofiqlashtiruvchi kengashlarida) muhokama etilib, ma`qullanishi talab etiladi. O`zR OAK nomzodlik va doktorlik dissertatsiyasi mavzularini "OAK Bulleteni"da e`lon qilib, keng jamoatchilikka ma`lum qilishni ham talab etadi.
Tadqiqot mavzusi, manbayi va predmetini to`g`ri belgilash tadqiq manbayirning fanda o`rganilish tarixini chuqur bilishni talab etadi. O`rganilish tarixi deganda tanlangan mavzu fanda kimlar tomonidan qay darajada o`rganilganligi tushuniladi. Tadqiqotchi mavzuning o`rganilish tarixini, ya`ni undan oldin shu masala bo`yicha kimlar nimalar qilganligini, qanday yutuqlarni qo`lga kiritganlarini, qaysi muammolarni o`rtaga qo’yganliklarini tugal bilmog`i lozim. Buni amalga oshirmay, tadqiqotchi ilmiy tadqiq ishiga kirishishi, hatto sarlavha belgilashi va asoslashi mumkin emas. Mavzuning o`rganilish tarixi bilan tanishish ucnun shu masalaning:
a) dastlab ta`limning turli bosqich va bo`g`in darsliklarida,
b) keyin oliy ta`lim tizimi darslik va qo`llanmalarida yoritilishi bilan qaytadan tanishish zarur.
Shundan so`ng bu qollanmalarda shu masalaga oid ko`rsatilgan zaruriy va qo`shimcha ilmiy-tadqiqiy adabiyotlar bilan tanishishga o`tish mumkin. O`rganayotgan (mutolaa qilinayotgan) ilmiy-tadqiqiy asarlardagi ilmiy havolalar tadqiqotchiga yangi-yangi tadqiqotlarni topish va o`rganish uchun yo`llanmadir.
Mavzuning o`rganilish tarixiini bilish uchun har bir fan (jumladan, tilshunoslik va uning bo`limlari) bo`yicha bibliografik ko`rsatkichlar, kutubxonalar va INTERNET tizimida esa sistematik (mavzuviy) katalogdan unumli foydalana olish katta ahamiyatga egadir. Sistematik katalogda ilmiy adabiyotlar tadqiq manbayi, predmeti va mavzulariga ko`ra "kattadan (umumiylikdan) kichikka (xususiylikka)" yo`nalishida muayyanlashtirib boriladi. Masalan, "Tilshunoslik" bo`yicha sistematik katalog quyidagi bo`lim va bo`limchalarni o`z ichiga oladi⁵ :

Tilshunoslik tarixi

Tilshunoslikning umumiy masalalari
Tilni tadqiq etish metodlari
Til va jamiyat
Til va tafakkur
Til va nutq
Til tarixi
Til sathlari
Fonetika
Leksikologiya
Leksikografiya
O`quv lug`atlari
Izohli lug`atlar
Soha lug`atlari
Ikki tilli lug`atlar
Ko`p tilli lug`atlar
Grammatika
Umumiy masalalar
Grammatik ta`limotlar
Grammatik ma`no
Grammatik kategoriyalar
Grammatika va leksika
Grammatika va fonetika
Morfologiya
Umumiy masalalar
Morfologiya va sintaksis
Morfologik kategoriyalar
So`z turkumlari
Umumiy masalalar
So`z turkumlari tasnifi tarixi
Ot
Shu tarzda INTERNET, kutubxona, bibliografiya, sistematik katalogda adabiyotlar tadqiq manbalari, predmetlari, tadqiq metodlari va mavzulari, mualliflari bo`yicha joylashtirilib boriladi.
Kutubxonalarda sistematik katalog УДК (унифицированный десятичная классификация) asosida tuziladi.
Elektron kutubxonalarda ham, INTERNET va INTERNET NEWSda ham adabiyotlar asosan mavzuviy asosda - sistematik katalog tarzida joylashtiriladi.
Tadqiqotchi mavzunig o`rganilish tarixini mufassal o`rgansa, o`z tadqiqotini to`g`ri va davr bilan uyg`un ravishda amalga oshirishga, ishining zamom fani, jamiyat ehtiyojlari bilan bog`liqligini (dolzarbligini) ta`minlashga va ilmiy farazini to`g`ri belgilashga muvaffaq bo`ladi.
Aytib o`tganimizdek, tadqiq manbayi, predmeti va ilmiy farazi ilmiy tadqiq yo`nalishini belgilovchi tayanch nuqta, mayoq, yo`lchi yulduzdir.