|
giposentr
deyilib, gipotsentrning - tik chiziq bo’ylab,
yer yuzasidagi proektsiyasi -
episentr
deb ataladi (13.1-rasm).
Zilzila o’chog’idagi yerning to’plangan ichki energiyasining sarf bo’lishda
atrofdagi tog’ jinslariga katta bosim ta’sir etadi. Shunda elastik muhitdagi kabi
seysmik to’lqinlar hosil bo’ladi. To’lqinlar deformatsiyaga qarab, ko’ndalang,
bo’ylama va yuzaki bo’lishi mumkin. Bo’ylama to’lqinlar (gorizontal) - yuqori
tezlikka ega bo’lib, vayronalar hosil qiluvchi kuchga ega. Ko’ndalang to’lqinlar
(tik) qatlam tekisligiga ko’ndalang ravishda hosil bo’ladi. Ko’ndalang to’lqinlar
faqat qattiq muhitda, yo’nalishi esa bo’ylama to’lqinlar yo’nalishiga tik holatda
bo’ladi. Yuzaki to’lqinlar faqat epitsentrda tarqaladi, katta kuchga ega bo’lmaydi
va buzilishlarga olib kelmaydi.
To’lqinlarning tarqalish tezligi tog’ jinslarining zichligiga bog’liq.
Masalan; granit, gneysda va shunga o’xshash jinslarda 5000-1000 km/s,
ohaktoshlarda 2000 - 5000 km/s, gillarda 1500-2000 km/s, qumda 500- 1100
km/s, suvda 1500 km/s. Ko’ndalang to’lqinlar tezligi bo’ylama to’lqinlar tezligiga
nisbatan - 1,7 marta kam. Zilzilalarning yer ichidagi o’chog’i yerning turli
chuqurliklarida, 0 km dan 600-700 km gacha bo’lishi mumkin, ko’proq 20-50 km
chuqurliklarda kuzatilgan. Zilzilaning eng chuqur o’chog’i Pomir va Afg’onistonda
(300 km gacha) shuningdek Tinch okeani qirg’oqlarida kuzatilgan. Gipotsentrning
yer ichidan chuqur joylashuvidan va ulardan chiqayotgan katta energiyadan hosil
bo’ladigan to’lqinlar katta maydonlarda tarqalishi mumkin. Giposentrning uncha
chuqur bo’lmagan va ayniqsa yuzadagilarda, episentrda tebranishlar anchagina
kuchga ega bo’ladi, buzilishlarga sabab bo’ladi, lekin katta maydonlarga
tarqalmaydi. Shunday qilib zilzila kuchi gipotsentr chuqurligiga va undan
chiqayotgan energiyaga bog’liqdir. Kuchli zilzila ro’y berganda vulqonlar
77
«jonlanib» ketadi, yer yuzasi pasayishi, unda yoriqlar paydo bo’lishi, bino va
inshootlarda darzlar hosil bo’lishi, qulab tushishi mumkin.
Ofat keltiruvchi zilzilalar minglab turar joylarni bo’zib tashlaydi, ko’p
minglab kishilarning yostig’ini quritadi. Tarixda bunday dahshatli zilzilalar
ko’plab ro’y bergan: Dastlabki bizga ma’lum bo’lgan zilzila Xitoyda, Miloddan
avval VII asrda Syan’ shahrida ro’y bergan, Kal’kutta shahri butunlay vayron
bo’lgan va 300 mingdan ortiq aholi halok bo’lgan. O’tgan XX - asrdagi ofatli
zilzilalar quyidagilardir: 1923 yil sentyabr oyidagi Yaponiyada ro’y bergan zilzila
oqibatida - Tokio va Iokogamu shaharlari butunlay vayron bo’lgan, minglab
insonlar nobud bo’lgan. Oxirgi yillarda bo’lib o’tgan ofatli zilzilalarni aytib o’tish
mumkin. Bular: Yugoslaviyaning, Skople shahridagi, Turkmanistonning Ashxobod
shahridagi, Poytaxtimiz Toshkent shahridagi, yoki yaqin yillarda Meksika, Xitoy
va Armeniyadagi zilzilalardir. Toshkent shahrida zilzila 1966 yil 26 aprelda, 8 balli
kuch bilan 3-4 sekund muddatda bo’lib o’tdi. Epitsentr shahar markazida bo’lib,
yer kimirlashi sezuvchi kuch bilan bir yildan ko’proq davom etdi. 1988 yil
7dekabrdagi Armeniyaning Spitak va Leninakan shaharlarida ro’y bergan zilzila
8-9 ballarga yetib borib, ko’plab insonlarning yostig’ini quritdi, katta iqtisodiy
zarar yetkazdi. Har yili yer yuzida 100000 ko’proq zilzila ro’y berib, shulardan
100 tasi kuchli bo’lib, qolganlarini odamlar sezmaydilar ham, ularni faqatgina
sezgir seysmik asboblar bilan aniqlash mumkin. Zilzila kuchini aniqlash uchun
seysmik shkalalar ishlatiladi. Ball shartli birlik hisoblanib, zilzilalarning kuchi
bo’yicha taqqoslash mumkin. Seysmik to’lqinlarning amplitudasi va davr
seysmograflar yordamida aniqlab olingach, quyidagi formula yordamida
tuproqning tebranish tezlanishi (
E
) ni aniqlab olishimiz mumkin.
2
2
4
Т
А
Е
(13.1)
Bu yerda A - amplituda: mm T- seysmik to’lqinning tebranish davri, sek.
Zilzilalarning intensivligi zilzila paytida, gipotsentrdagi ajralib chiqqan energiya-
ning miqdori bilan aniqlanadi. Zilzila energiyasi miqdorini, B.B.Galitsin
formulasi bilan aniqlash mumkin:
78
Еq
2
·
)
(
T
A
V
(
13.2
)
Bu yerda:
Do'stlaringiz bilan baham: |
